تأملی فقهی در برخی ابعاد حقوق عمومی «قانون‌گذاری» (جامعه‏‌پذیری و سکوت)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌‏آموخته دکتری حقوق عمومی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

چکیده

قانون‌گذاری به مثابه فعلی برنامه‏‌ریز در زمینه تحقق احکام شرعی یا ماهیتی کارشناسانه و موضوع‏‌شناسانه برای احکام شرعی یا هویت تقنین در منطقه‌‏الفراغ امری است که نمی‏توان آن را جدای از جامعه و اقتضائات آن در نظر انگاشت. واقعیات اجتماعی گاه جنبه کاتالیزر برای تقنین اسلامی دارد و گاه مانعی برای تقنین یا اجرای قانون مبتنی بر شرع است. به هر روی، نگرش فقهی به ابعاد حقوق عمومی قانون‌گذاری و امکان و امتداد توجه به جامعه‌‏پذیری قانون و نیز جواز و گستره سکوت در قانون‌گذاری، به عنوان مسئله این نوشتار، امری است که فعل قانون‌گذاری را در محک جامعه‏‌شناسی فقهی قرار می‌دهد و دو راهبرد ضرورت جامعه‏‌پذیری قانون و سکوت قانون (در برابر تورم در تقنین) را پیش می‏‌نهد. اهمیت این نوشتار توصیفی‌ ـ تحلیلی و کتابخانه‏ای از آن ‏روست که عمدتاً با نگاه کل‏نگر تجزیه‏‌ناپذیر به شریعت، بدون توجه به بسترهای اجتماعی، تمرکز بر تورم قانون‌گذاری و فهم  جایگاه مجلس شورای اسلامی به عنوان منشأ زاینده و پویای هنجارسازی بوده است. نوشته پیش‌آیند، ضمن آسیب‏‌شناسی این روند، به راهبرد تدریج (جامعه‏‌پذیری قانون) و ضرورت (سکوت نسبت به تقنین و در تقنین) مبتنی بر مبانی و مستندات فقهی و حقوقی دست یافته است.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. قرآن کریم.
  2. نهج البلاغه.
  3. ابن حنبل، احمد (1419)، مسند احمد، تحقیق گروه محققان، بیروت: عالم الکتاب، ط 1.
  4. ابن منظور، جمال‌الدین محمد بن مکرم (1408)، لسان العرب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ط 2.
  5. ابی داوود، سلیمان بن الاشعث (1410)، سنن، بیروت: دار الفکر، ط 2.
  6. اجتهادی، ابوالقاسم (1363)، بررسی وضع مالی و مالیة مسلمانان، تهران: سروش.
  7. الاردبیلی، مولی احمد (بی‏تا)، زبدة ‏البیان، تهران: المکتبة المرتضویة، بی‏چا.
  8. امام خمینی، سید روح‌الله (1378)، صحیفة امام، تهران: مؤسسه آثار امام، چ 5.
  9. انصاری، مرتضی (1415)، المکاسب، قم: کنگره شیخ اعظم انصاری، ط 2.
  10. آخوندی، محمود (1372)، آیین دادرسی کیفری، در کلیات و دعاوی ناشی از جرم، تهران: طبع و نشر، چ 5.
  11. آشتیانی، میرزامحمد (1425)، ‏القضاء، قم: کنگره علامه آشتیانی، ط 2.
  12. باقری­فرد، محمد حسین (1395)، درآمدی بر قانونگذاری فرهنگی: اصول و مبانی، تهران: خرسندی، چ1.
  13. بخش فرهنگی جامعة مدرسین (1381)، ربا، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  14. بندرچی، محمدعلی (1398)، «سکوت قانون و روش شکست آن»، دانشنامه‏‌های حقوقی، دوره 2، شماره 3، 49 ـ 63.
  15. تبریزی، میرزا فضل‌علی آقا (1387)، بحران دموکراسی در مجلس اول، یادداشت‌های میرزا فضل‌علی آقا تبریزی، تهران: نگاه معاصر، چ 2.
  16. الترمذی، ابی عیسی محمد بن عیسـی بـن سـوره (1403)، سـنن الترمـذی، بیـروت: دار الفکـر، چ 2.
  17. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1380)، مقدمه عمومی علم حقوق، تهران: گنج دانش، چ 2.
  18. ــــــــــــــــــــــــــــ (1372)، ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش، چ 6.
  19. حر عاملی، محمد بن حسن (1409)، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل المسائل الشریعة، قم: مؤسسه آل البیت، ط 3.
  20. حلبی، ابوصلاح تقی‏الدین (1403)، الکافی فی الفقه، به کوشش رضا استادی، اصفهان: کتابخانه امام امیرالمؤمنین(ع)، ط 2.
  21. حلی، حسن بن یوسف (بی‏تا)، تذکرة الفقهاء، قم: مؤسسه آل‏ البیت، ط 3.
  22. ـــــــــــــــــــــ (1422)، تحریر الاحکام ‏الشرعیة علی مذهب ‏الامامیة، قم: مؤسسـه امـام صادق، ط 2.
  23. ـــــــــــــــــــ (1417)، مختلف ‏الشیعة، قـم: الاعلام الاسلامی، ط 1.
  24. الخمینی، السید روح‌الله (1415)، مناهج الوصول، قم: مؤسسه النشر للآثار، ط 2.
  25. خویی، سید ابوالقاسم (1416)، مبانی تکملة المنهاج، قم: احیاء آثار الخوئی، ط 2.
  26. ـــــــــــــــــــــ (1386)، مصباح ‏الاصول، نجف: مطبعة ‏النجف، چ 2.
  27. خیر حسب الرسول، محمد (2001)، اثر القواعد الفقهیة فی التشریع و التقنین الحدیث، فی دراسات فی الاجتهاد و التقنین، مالیزیا: کلیة الشریعة و القانون جامعه العلوم الاسلامیة.
  28. دراز، رمزی (2011)، احکام السکوت فی الفقه الاسلامی، بیروت: الحلبی الحقوقیة، ط 1.
  29. الزحیلی، محمد مصطفى (1420)، التدرج فی التشریع و التطبیق فی الشریعة الإسلامیة، بی‏جا: بی‏نا، ط 1.
  30. سبحانی، جعفر (1424)، تهذیب الاصول، تقریرات درس امام خمینی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ط 2.
  31. سویلم، سامی ابراهیم (2007)، فقه ‏التدرج فی تطبیق الاقتصاد الاسلامی، بی‏‌جا: بی‏‌نا، بی‏‌چا.
  32. السیوری، الفاضل المقداد (1403)، نضد القواعد الفقهیة علی مذهب ‏الامامیه، قم: مکتبه ‏المرعشی، ط 1.
  33. السید السابق (بی‏تا)، فقه السنة، بیروت: دار الکتب العربی، بی‌‏جا: بی‏‌نا، بی‏‌چا.
  34. الشاطبی، ابراهیم بن موسی (1417)، الموافقات، تحقیق مشهور بن حسن آل سلمان، قاهره: دار ابن عفان، ط 1.
  35. الشافعی، محمد بن ادریس قریشی (1321)، الام، قاهره: دار المصریه، بی‏چا.
  36. شربناصی، رمضان علی سید (1984)، السکوت و دلالته علی احکام الشرعیة، بیروت: دار الفکر العربی، ط 1.
  37. شریف، عبدالغفار محمد (1999)، بحوث فقهیه معاصره، لبنان: ابن‏‌حزم، ط 1.
  38. صدوق (1406)، من لایحضره الفقیه، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ط 2.
  39. طرابلسی، قاضی عبدالعزیز (بی‏تا)، المهذب، قم: انتشارات اسلامی، بی‏چا.
  40. طوسی (شیخ) (1428)، المبسوط، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، ط 2.
  41. عاملی، محمد بن مکی (1417)، الدروس الشرعیة، قم: جامعه مدرسین، چ 2.
  42. عاملی، محمد (1401)، وسائل الشیعه، قم: انتشارات اسلامی، چ 5.
  43. عراقی، عبدالنبی (1380)، المعالم الزلفی، قم: المطبعه العلمیة، چ 2.
  44. علم‏الهدی، سید مرتضی (1405)، رسائل‏، قم: دار القرآن الکریم، ط 2.
  45. ــــــــــــــــــــــ (1348)، الذریعة، تهران: دانشگاه تهران، ط 1.
  46. علی‌دوست، ابوالقاسم (1384)، «تبعیت یا عدم تبعیت احکام از مصالح و مفاسد واقعى»، فقه و حقوق، شماره 6، 1 ـ 19.
  47. ــــــــــــــــــــ (1381)، فقه و عقـل، تهـران: پژوهشـگاه فرهنـگ و اندیشـة اسـلامی، چ 1.
  48. فاضل هندی، محمد (1417)، کشف ‏اللثام، قم: جامعه مدرسین، ط 1.
  49. فیض کاشانی، محمدمحسن (1401)، مفـاتیح ‏الشـرائع، بی‏جا: مجمع ‏الذخائر الاسلامیه، ط 1.
  50. القرضاوی، یوسف (1429)، السیاسة الشرعیة فی ضوء نصوص‏ الشریعة و مقاصدها، القاهره: مکتبة وهبة، ط 3.
  51. القطان، مناع (2001)، تاریخ ‏التشریع‏ الاسلامی، القاهره: مکتبة وهبة، ط 5.
  52. القمی، محمدحسن (1428)، «قاعدة نفی الخلو»، دراسات اصولیة، السنة الثالثة، العدد التاسع، 152 ـ 190.
  53. کاتوزیان، ناصر (1385)، اثبات و دلیل اثبات، تهران: میزان، چ 3.
  54. کاشف‌الغطاء، جعفر (1423)کشف الغطاء، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، ط 2.
  55. کلینی، محمد بن یعقوب (1388)، الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، چ 3.
  56. مجلسی اصفهانی، محمدباقر (1401)، بحار الانوار، بیروت: مؤسسه الطبع، ط 2.
  57. معرفت، محمدهادی (1384)، علوم قرآنی، قم: مؤسسه فرهنگی تمهید، چ 6.
  58. مکارم شیرازی، ناصر (1425)، انوار الفقاهه، قم: مدرسه امام علی(ع)، چ 3.
  59. المودودی، ابوالاعلی (1395)، القانون الاسلامی و طرق تنفیذه، بیروت: مؤسسه الرساله، ط 2.
  60. موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم (1423)، فقه ‏القضاء، قم: بی‏نا، چ 2.
  61. موسویان، سید عباس (1384)، «ثمرات فقهی یا اقتصادی دفعی یا تدریجی بودن ربا»، اقتصاد اسلامی، شماره اول، 87 ـ 109.
  62. میرزای قمی، ابوالقاسم (1378)، قوانین الاصول، تهران: بی‏نا، چ 2.
  63. نجفی، شیخ محمدحسن (1981)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، چ 7.
  64. نراقی، احمد (1375)، عوائد الایام، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، ط 1.
  65. الهام، غلام‌حسین؛ رضا زهروی (1396)، «بررسی تطبیقی چالش‌های ناشی از سکوت قانون»، حقوق تطبیقی، دوره 8، شماره 2، 443 ـ 473.

 

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 20 اسفند 1400
  • تاریخ بازنگری: 21 اردیبهشت 1401
  • تاریخ پذیرش: 23 مهر 1401

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار