الزامات مسئولیت‌مدنی حکومت در امور فرهنگی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشگاه میبد، میبد، ایران

2 استادیار گروه حقوق، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران

3 دانشیار گروه حقوق، دانشکده الهیات، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران

چکیده

عدم تبیین ضمانت‌ اجرای کارآمد برای ایفای ‌تعهدات فرهنگی دولت‌ در حوزه‌های‌ سیاست‌گذاری، تقنینی، اجرایی، و قضایی باعث شده تا برخلاف احکام قانونی، مانند اصل 3 قانون اساسی، کاستی‌هایی شکل بگیرد و بخشی از حقوق فرهنگی افراد تضییع شود. علاوه بر آن، مادة 11 قانون مسئولیت‌مدنی در همة‌‌ امور حاکمیتی، صرف‌نظر از اهمیت و آسیب‌‌پذیری اقشار گوناگون، با ذکر چند شرط دولت را از مسئولیت‌مدنی معاف کرده و به این ‌ترتیب خلأ بزرگی در جبران خسارات وارده از محل آسیب‌های ناشی از فعل یا ترک فعل اشخاص حقیقی و حقوقی در تأمین حقوق فرهنگی ایجاد کرده ‌است. اگر چالش‌های حقوقی همچون نحوة اثبات تقصیر در امور فرهنگی با ریشه‌یابی به‌موقع چاره‌اندیشی نشود، علاوه بر آنکه نظم و امنیت عمومی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، باعث افزایش تضییع حقوق و ایراد خسارات جانی و مادی و معنوی می‌شود. اکنون سؤال اینجاست که شیوة مطالبة جبران این‌گونه زیان‌ها، به‌ویژه از نهادهای حاکمیتی، چون شورای عالی انقلاب فرهنگی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،‌ چگونه است؟ در این پژوهش، که به روش توصیفی‌ـ تحلیلی انجام شده است، ضمن تشریح برخی اصول حقوق اداری و حکمرانی شایسته، از قبیل مسئولیت‌پذیری و لزوم پاسخگویی، این نتیجه حاصل شد که اهمیت بالا و ویژگی‌های خاص حقوق فرهنگی ایجاب می‌کند خسارات ناشی از آن از سوی نهادهای حاکمیتی نباید بدون جبران باقی بماند.

کلیدواژه‌ها


  1. الف) کتاب‌ها

    1. ابوالحمد، عبدالحمید (۱۳۷۱)، «مسئولیت‌مدنی دولت»، مندرج در کتاب تحولات حقوق خصوصی، دانشگاه تهران، چ دوم.
    2. امامی، سید حسن (۱۳۶۴)، حقوق مدنی، کتاب‌فروشی اسلامیه، چ سوم، ج ۱.
    3. امامی، محمد؛ استوارسنگری، کوروش (۱۳۸۹)، حقوق اداری، تهران: میزان، ج ۱۲.
    4. انوری، حسن (۱۳۸۱)، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن، چ اول، ج 4.
    5. بابایی، ایرج (۱۳۹۴)، حقوق مسئولیت‌مدنی و الزامات خارج از قرارداد، تهران: میزان.
    6. بهرامی احمدی، حمید (۱۳۷۷)، سوءاستفاده از حق، مطالعة تطبیقی در حقوق اسلام و دیگر نظام‌های حقوقی، تهران: اطلاعات، چ سوم.
    7. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (۱۳۹۱)، مجموعه محشا قانون مدنی، تهران: انتشارات کتابخانة گنج دانش، چ چهارم.
    8. داوری، محسن (۱۳۸۹)، حقوق فرهنگی شهروندان رویکرد اسلامی، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق، چ اول.
    9. زرگوش، مشتاق (۱۳۸۹)، مسئولیت‌مدنی دولت، تهران: میزان، چ اول، ج ۲.
    10. عباسلو، بختیار (۱۳۹۴)، مسئولیت‌مدنی ناشی از سوانح رانندگی، تهران: میزان، چ چهارم.
    11. عباسی، بیژن (۱۳۸۹)، حقوق اداری، تهران: دادگستر، چ اول، ج ۱.
    12. غمامی، مجید (۱۳۷۶)، مسئولیت‌مدنی دولت نسبت به اعمال کارکنان خود، تهران: دادگستر.
    13. قاسم‌زاده، سید مرتضی (۱۳۸۹)، الزام‌های مسئولیت‌مدنی بدون قرارداد، تهران: میزان.
    14. قاضی‌شریعت‌پناهی، ابوالفضل (۱۳۹۲)، بایسته‌های حقوق اساسی، تهران: میزان.
    15. قانع، احمدعلی (۱۳۹۶)، گفتارهایی در فقه فرهنگ و ارتباطات، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق، چ اول، ج ۱.
    16. کاتوزیان، ناصر (۱۳۹۱)، الزامات خارج از قرارداد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ویراست سوم، ج ۱.
    17. لطفی، اسدالله (۱۳۹۳)، سلسله مباحث فقهی حقوقی مسئولیت‌مدن، تهران: جاودانه.
    18. محقق‌داماد، سید مصطفی (۱۳۹۱)، قواعد فقه بخش مدنی، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، چ سی‌وهفتم، ج ۱.
    19. مرتضوی، سید ضیاء (۱۳۹۶)، ماهیت فقهی دولت و ضمان اقدام‌های زیان‌بار آن، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چ اول.
    20. معینی، صغری (۱۳۷۰)، فرهنگ واژه‌ها و اصطلاحات مدیریت و سازمان، تهران: انتشارات وزارت جهاد کشاورزی، دفتر تشکیلات و طبقه‌بندی مشاغل.
    21. موسوی خمینی، روح‌الله (۱۳۹۷ ق)، کتاب البیع، نجف: مطبعة الآداب، چ اول، ج ۲.
    22. میدری، احمد؛ خیرخواهان، جعفر (۱۳۸۳)، حکمرانی خوب، تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، چ اول.
    23. نقیبی، سید ابوالقاسم (۱۳۸۶)، ‌‌‌خـسارت‌ معنوی در حقوق اسلام، ایران و نظام‌های حقوقی معاصر، تهران: امیرکبیر.
    24. ویژه، محمدرضا (۱۳۹۰)، مبانی ساختار دولت حقوقی، تهران: جنگل.
    25. هداوند، مهدی؛ مشهدی، علی (۱۳۸۹)، اصول حقوق اداری در پرتو آرای دیوان عدالت اداری، تهران: خرسندی، چ اول.

    ب) پایان‌نامه‌ها

    1. رسولی جزی، سجاد (۱۳۹۸)، مسئولیت‌مدنی حکومت در امور فرهنگی، استاد راهنما: سید مصطفی میرمحمدی میبدی، میبد: دانشگاه میبد.
    2. زارع، محسن (۱۳۹۶)، نقد کارکردهای تنظیمی دولت در تنظیم بازار با تأکید بر اموال تملیکی، استاد راهنما: بابک باصری، سال دفاع:1396 دانشگاه آزاد اسلامی مرودشت.
    3. عسکری فرسنگی، مریم (۱۳۹۱)، مسئولیت دولت در قبال حقوق فرهنگی شهروندان، استاد راهنما: محمدجواد جاوید، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی.
    4. میرمحمدصادقی، مریم (۱۳۸۷)، چالش‌های حقوق فرهنگی، استاد راهنما: امیر نیک‌پی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، دانشکدة حقوق.
    5. یزدانیان، علی‌رضا (۱۳۸۲)، اصول مسئولیت‌مدنی، استاد راهنما: مهدی شهیدی، رسالة دکتری، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، دانشکدة حقوق.

    ج) مقالات

    1. احمدی، حسین؛ ذکاییان، پرویز (۱۳۹۲)، «مطالعة تطبیقی خسارات عدم نفع در فقه امامیه و قوانین ایران و کنوانسیون ۱۹۸۰ وین»، نشریة پژوهشگاه فقه و حقوق اسلامی، سال نهم، شمارة ۳۲.
    2. ارژنگ، اردوان؛ رسولی جزی، سجاد (۱۳۹۸)، «مبانی شرعی مسئولیت‌مدنی دولت در امور فرهنگی»، مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، شمارة ۱۰، ۱ ـ ۲۹.
    3. اسماعیلی، محسن؛ امینی‌پژوه، حسین (1395)، «تحلیل ماهیت و نظام حقوقی حاکم بر تعهدات دولت در میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی، و فرهنگی و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامة دانش حقوق عمومی، 5(14)، 69 ـ 94.
    4. آقایی‌طوق، مسلم (۱۳۹۸)، «تحلیلی تاریخی بر دوگانگی فرایند رسیدگی به دعاوی مسئولیت به طرفیت دولت در حقوق ایران»، فصلنامة پژوهش حقوق عمومی، سال 21، شمارة ۶۲، ۲۴۴ ـ ۲۶۵.
    5. پورامینی، محمدحسین (۱۳۸۳)، «بررسی عدم نفع در فقه و حقوق موضوعه»، نشریة پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال ۸، شمارة ۴۶.
    6. تقی‌پور، علی‌رضا (1398)، «پیشگیری غیرکیفری از جرم در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامة دانش حقوق عمومی، 8(24)، 1 ـ 18.
    7. حبیبی‌درگاه، بهنام (۱۳۹۵)، «چالش‌های حمایت حقوقی از نمودهای فرهنگ عامه در ایران و راهکارهای آن»، دوفصلنامة حقوق اداری، سال سوم، شمارة ۱۱، 61 ـ ۷۵.
    8. رستمی، ولی؛ رشیدی، رضا (۱۳۹۶)، «نقد و تحلیل نظریة‌ خدمات عمومی و اصول حاکم بر آن، مبتنی بر آموزه‌های اسلامی»، فصلنامة علمی‌ـ پژوهشی حکومت اسلامی، ۲۲(۴)، ۱۵۷ ـ ۱۸۶.
    9. رضایی‌زاده، محمدجواد؛ کاظمی، داود (۱۳۹۱)، «بازشناسی نظریة «خدمات عمومی» و اصول حاکم بر آن در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، ۳(۵)، ۲۳ ـ ۴۶.
    10. رکوعی، ایمان (۱۳۸۵)، «تعیین سهم تأثیر دستگاه‌های دولتی بر فرهنگ کشور»، مهندسی فرهنگی، شمارة ۲، قابل ‌دسترسی در سایت شورای عالی انقلاب فرهنگی، بخش مقالات.
    11. زارعی، سعدالله (۱۳۹۴)، «بررسی انطباقی نظریة مردم‌سالاری دینی و دموکراسی»، مطالعات راهبردی جهان اسلام، شمارة ۶۴، ۲۹ ـ ۵۰.
    12. زرگوش، مشتاق؛ امیرارجمند، اردشیر (۱۳۸۸)، «تقصیر در حقوق مسئولیت مدنی دولت، مطالعة تحلیلی تطبیقی»، مجلة تحقیقات حقوقی، شمارة ۴۹، ۸۵ ـ ۱۴۳.
    13. زنجانی، محمودجمال‌الدین؛ حیدرنژاد، ولی‌الله (۱۳۹۸)، «حقوق فرهنگی در فرمان حکومتی حضرت رسول(ص) به معاذ بن جبل با نگاهی به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامة دانش حقوق عمومی، سال ۸، شمارة ۲۳، ۴۳ ـ ۶۲.
    14. درخشه، جلال؛ موسوی‌نیا، مهدی (1397)، «مؤلفه‌های حکمرانی شایسته در سیرة حکومتی پیامبر اسلام(ص)»، پژوهش‌های علم و دین، 9(1)، 1 ـ 28.
    15. صفاری‌نیا، محیا (۱۳۹۴)، «حقوق فرهنگی در نظام بین‌المللی حقوق بشر، حرکت کم‌شتاب در بستر پرتلاطم»، پژوهش‌های حقوق تطبیقی، دورة ۲۰، شمارة ۲، ۷۷ ـ ۱۰۳.
    16. علی‌شاهی قلعه‌جوقی، ابوالفضل؛ دانش‌نهاد، محمد (۱۳۹۶)، «مبانی قاعدة اضطرار در مسئولیت مدنی اشخاص و دولت»، فصلنامة جستارهای فقهی و اصولی، دورة ۳، شمارة ۱، بهار، ۶۵ ـ ۹۷.
    17. غمامی، مجید (۱۳۸۴)، «ضرر جبران‌پذیر از دیدگاه رویة قضایی»، مطالعات حقوق خصوصی، شمارة ۷۰، ۲۶۱ ـ ۲۷۶.
    18. فهیمی، عزیزاله (۱۳۹۶)، «ضرر در خسارت‌های زیست‌محیطی بحث تطبیقی در فقه و حقوق ایران و فرانسه و اسناد بین‌المللی»، نشریة حقوق تطبیقی، شمارة ۱۰۷، ۱۱۲ ـ ۱۲۷.
    19. فاضلی‌نژاد، جواد؛ شفیعی‌سردشت، جعفر (۱۴۰۰)، «آسیب‌شناسی نقش دیوان محاسبات کشور در تحقق پاسخگویی و حاکمیت قانون»، فصلنامة دانش حقوق عمومی، ۱۰(۳۳)، ۳۳ ـ ۵۶.
    20. فیض‌، علی‌رضا‌ (۱۳۸۴)، «عرف‌ عقلا، برهان و عرفان»، نشریة دانشگاه آزاد‌ اسلامی،‌ واحد عـلوم و تحقیقات.
    21. مرتضوی، سید ضیاء (۱۳۹۵)، «سازگار ساختن دولت با جبران خسارت، گامی در استوارسازی عدالت»، نشریة علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، دورة ۱۹، شمارة ۷۶، ۱۲۳ ـ ۱۵۰.
    22. مظاهری، معصومه؛ آل‌اسحق خوئینی، زهرا (۱۳۹۱)، «قاعدة فقهی‌ـ حقوقی انصاف (عنوان عربی: قاعدة الانصاف، فقها و حقوقا)»، پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی (فقه و مبانی حقوق اسلامی)، ۸(۲۷)، ۱۳۵ ـ ۱۶۴.
    23. مظهرقراملکی، علی؛ نظری توکلی، سعید؛ قدرتی، فاطمه (۱۳۹۳)، «معناشناسی حق معنوی در گفتمان حقوقی اسلام و ایران»، مجلة فقه اسلامی، شمارة ۹، ۱۶۱ ـ ۱۹۰.
    24. میرمحمدی میبدی، سید مصطفی (۱۳۹۲)، «بررسی تداخل مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی با مصوبات مجلس شورای اسلامی، دولت، و مجمع تشخیص مصلحت نظام»، پژوهشنامة حقوق اسلامی، سال ۱۴، شمارة‌ ۱، ۱۵۵ ـ ۱۷۹.
    25. نوری، علی؛ بزرگ‌مهر، داود (۱۳۹۷)، «جایگاه عرف در مسیولیت مدنی»، کنفرانس ملی دستاوردهای نوین جهان در تعلیم و تربیت، روانشناسی، حقوق و مطالعات فرهنگی - اجتماعی،خوی،https://civilica.com/doc/823326
    26. نیک‌فرجام، زهره (۱۳۹۲)، «جبران خسارت معنوی در فقه و حقوق»، دوفصلنامة فقه و ‌حقوق اسلامی دانشگاه آزاد، بهار و تابستان، شمارة ۱۱، ۱۰۵ ـ ۱۲۷.
    27. نیکومرام، هاشم؛ حداد، مسعود (۱۳۸۶)، «بررسی اهداف و وظایف نهادهای رسمی فرهنگی در ایران و ارائة راهکار هماهنگ‌سازی این نمادها»، مجلة مدیریت فرهنگی، سال ۱، پیش‌شمارة ۱، ۱۰۷ ـ ۱۲۸.
    28. واعظی، سید مجتبی؛ البرزی، زهرا (۱۳۹۶)، «جایگاه مفهوم خدمات عمومی در حقوق اداری ایران»، دوفصلنامة حقوق اداری، ۴(۱۲)، ۹ ـ ۳۱.
    29. واثق‌، قادرعلی؛ حسینی‌تاش، سید علی (۱۳۹۳)، «حکمرانی خوب و ارائة حکمرانی شایستة بررسی ‌و شاخص‌های این دو از دیدگاه ‌امیرالمؤمنین‌ علی(ع)»، اسلام و پژوهش‌های مدیریتی، سال سوم، ۲(۸)، ۷ ـ ۲۸.
    30. هداوند، مهدی؛ کاظمی، داوود (۱۳۹۲)، «تأملی بر اصول مدرن حقوق اداری در قانون مدیریت خدمات کشوری، تحلیل مادة ۹۰ قانون مدیریت خدمات کشوری»، فصلنامة راهبرد، سال ۲۲، شمارة ۶۷، 63 ـ ۹۳.

    منابع عربی

    1. بجنوردی، میرزا حسن (۱۳۷۱)، القواعد الفقهیه، قم: مؤسسة اسماعیلیان، ج ۲.
    2. مکارم شیرازی، ناصر (۱۴۱۱ ق)، القواعد الفقهیه، قم: مدرسة امیرالمؤمنین، چ سوم، ج ۲.
    3. موسوی خوئی، سید ابوالقاسم (۱۴۲۲ ق)، مبانی تکملة المنهاج، جامعة بغداد، ج ۲.
    4. نجفی، محمدحسن بن باقر (۱۳۷۴)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران: دار الکتب الاسلامیه، ج ۳۷.
    5. نراقی، احمد بن محمد‌ (۱۳۷۵)، عوائد‌ الایام فی بیان قواعد الاحکام، قم: مرکز النشر‌ التابع‌ لمکتب‌ الاعلام الاسلامی.

    منابع انگلیسی

    1.Alen, Michel, Cases& Materials on Constitutional and Administrative Law, Oxford University press,2005..

    2.Harlow, Carol, 2006, Global Administrative Law: The Quest for Principles and Values, European Journal of International Law, Volume 17, Issue 1, February 2006, Pages 187–214, https://doi.org/10.1093/ejil/chi158.

     3.Ivan Fuentes, 2008, Transparency as a Global Goal: Towards an Unity of Principles in Global Administrative, www.irpa.eu