رویکرد فقهای شورای نگهبان در زمینه‌ی رویارویی مالکیت خصوصی و منفعت عمومی؛ مطالعه‌ی رویه‌ای

نویسندگان

1 استادیار دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی(ره)

2 دانشجوی دکتری حقوق عمومی دانشگاه علامه طباطبائی(ره)

چکیده

شکل‌گیری نظام حقوقی و به‌وجود‌آمدن رابطه‌ی بین دولت و مردم، موجب بروز تعارض میان مالکیت خصوصی و منفعت عمومی شده‌ است. با توجه به اینکه برتری هر یک از مالکیت خصوصی یا منفعت عمومی بر دیگری موجب آسیب و خسارت به دیگری می‌شود، ترجیح منفعت عمومی بر حقوق مالکان خصوصی و بر عکس نیازمند دلیل است. این نوشتار در پی تبیین رویکرد فقهای شورای نگهبان و ارزیابی سیر تحول نگرش ایشان در مواجهه با مصوباتی است که با هدف تأمین منافع عمومی به تحدید مالکیت خصوصی پرداخته‌اند تا نشان دهد به‌رغم صیانت فقهای شورای نگهبان از حقوق مالکانه‌ی اشخاص، در مواردی مالکیت خصوصی در راستای تأمین منفعت عمومی، محدود شده است. از رهگذر واکاوی منابع گردآوری‌شده، دو معیار «ضرورت» و «مصلحت» که فقهای شورای نگهبان با استناد به آن‌ها در نظارت شرعی بر مصوبات مجلس شورای اسلامی و نیز پاسخ به استعلامات دیوان عدالت اداری به تحدید یا سلب اختیارات مالکان پرداخته‌اند، ارزیابی شده است. رویکرد تعدیل‌شده در رویه‌ی فقهای شورای نگهبان در حمایت از سلطه‌ی مالکان، ارتقای صیانت از منافع عمومی و اهتمام به آن را رقم زده است که تضمین آن نیازمند تبیین و تصریح اصول و معیارهای عینی و مشخصی از جانب فقهای شورای نگهبان است.

کلیدواژه‌ها


الف) فارسی و عربی

ابن‌منظور (1408ق)، لسان العرب، ذیل واژه‌ی صلح، بیروت: دار احیاء تراث العربی، ج7.
انصاری، ولی‌الله (1381)، کلیات حقوق اداری،‌ تهران: میزان، چ چهارم.
بطرس البستانی (بی‌تا)، قطر المحیط، ‌ای قاموس مختصر لغه العربیه، لبنان: ‌مکتبه لبنان.
بهرامی احمدی، حمید (1389)، قواعد فقه، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، چ دوم، ج1.
پوچی، جان فرانکو (1384)، درآمدی جامعه‌شناختی بر تکوین دولت مدرن، ترجمه‌ی بهزاد باشی، تهران: آگاه.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1381)، ترمینولوژی حقوق، تهران: کتابخانه‌ی گنج دانش.
حاج‌زاده،‌ هادی (1393)، «بررسی مفهوم منفعت عمومی»، گزارش پژوهشی، تهران: پژوهشکده‌ی شورای نگهبان.
خامنه‌ای، سید محمد ‌(1370)، مالکیت عمومی، تهران: تک، چ اول.
راسخ، محمد (1392)، حق و مصلحت، مقالاتی در فلسفه‌ی حقوق، فلسفه‌ی حق و فلسفه‌ی ارزش، تهران: نشر نی، چ اول، ج 2.
طالقانی، محمود‌ (1344)، اسلام و مالکیت، تهران: انتشار.
عباسی، بیژن (1389)، حقوق اداری، تهران: دادگستر، چ اول.
علیدوست، ابوالقاسم (1388)، فقه و مصلحت، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی، چ اول.
عمید زنجانی، عباسعلی (1386)، قواعد فقه: بخش خصوصی، تهران: سمت، چ اول، ج1.
فراهانی، محمدعلی‌ (1394)، گزارش کارشناسی پرونده‌های دیوان عدالت اداری در خصوص ابطال مصوبه‌ی تبصره‌های «2»، «3» و «5» ماده‌ی (5) اصلاح آیین‌نامه‌ی اجرایی هماهنگی تصمیم‌گیری حفظ سرانه‌های خدماتی شهر کرج، تهران: پژوهشکده‌ی شورای نگهبان، 9401005.
فرزانه، عبدالحمید (1391)، «نقش قاعده‌ی ضرورت و اضطرار در مشروعیت سلب مالکیت توسط دولت»، فقه و تاریخ تمدن ملل اسلامی، ش 31، صص 9-32.
قاسم جعفر، محمد انس (1994م)، الوسیط فی القانون االعام، قاهره: الدار الجامعه الجدیده.
گرجی، ابوالقاسم (1369)، مقالات حقوقی، تهران: مؤسسه‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چ اول، ج2.
گرجی ازندریانی، علی‌اکبر (1388)، در تکاپوی حقوق اساسی، تهران: جنگل، چ اول.
مجلسی، محمدتقی (1403) بحارالانوار، بیروت: وفاء، چ دوم، ج2.
محقق داماد، مصطفی (1374)، قواعد فقه- بخش مدنی، تهران: سمت.
مرکز تحقیقات شورای نگهبان (1390)، مجموعه نظرات شورای نگهبان در مورد مصوبات مجلس شورای اسلامی دوره‌ی اول (خردادماه 1359-خردادماه 1363)، تهران: دادگستر، چ اول، ج 13.
مرکز تحقیقات شورای نگهبان (1385)، مجموعه نظرات شورای نگهبان در مورد مصوبات مجلس شورای اسلامی دوره‌ی سوم (خرداد1367-خرداد1371)، تهران: دادگستر، چ اول، ج11.
مرکز تحقیقات شورای نگهبان (1385)، مجموعه نظرات شورای نگهبان در مورد مصوبات مجلس شورای اسلامی دوره‌ی پنجم (خردادماه 1375-خردادماه 1379)، تهران: دادگستر، چ اول، ج9.
مرکز تحقیقات شورای نگهبان (1389)، مجموعه نظرات شورای نگهبان در مورد مصوبات مجلس شورای اسلامی دوره‌ی هفتم (خردادماه 1383-خردادماه 1387)، تهران: دادگستر، چ اول، ج14.
مرکز تحقیقات شورای نگهبان (1384)، مجموعه نظرات فقهی شورای نگهبان در پاسخ به استعلامات دیوان عدالت اداری (1383-1361)، تهران: دادگستر، چ اول، ج8.
مرکز تحقیقات شورای نگهبان (1381)، مجموعه نظرات شورای نگهبان تفسیری و مشورتی در خصوص اصول قانون اساسی به انضمام استفساریه ها و تذکرات (1359-1380)، تهران: دادگستر.
معین، محمد (1379)، فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر، چ شانزدهم، ج4.
مهرپور، حسین (1371)، مجموعه نظرات شورای نگهبان، تهران: کیهان، چ اول، ج1 و ج2.
موسی‌زاده، ‌رضا (1381)، حقوق اداری، تهران: میزان، چ چهارم.
ویژه، محمدرضا (1389)، «مراجع صیانت از قانون اساسی و حمایت از مالکیت: نگرش تطبیقی بر عملکرد مراجع صیانت از قانون اساسی ایران و فرانسه»، پژوهش حقوق، سال دوازدهم، ش 29، صص 443-480.
هاشمی، سیدحسین (1381)، مجمع تشخیص مصلحت نظام، قم: مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه‌ی علمیه‌ی‌ قم، چ اول.

ب) لاتین

Barry, B. (1967), The Use and Abuse of the public interest, in the public interest, ed. By C.J. Friendrich, New York: Athenton press.
Gunn, J.M (1991), Jermy Bentham and Public Interest, in modern political theory, ed. By jack lively and Andrew Reeve, London: Rutledge[1].