صلاحیت قضایی کیفرگذاریِ مبتنی بر منابع اسلامی در پرتو اصول قانون اساسی و قوانین عادی

نویسنده

استادیار دانشکده‌ی حقوق دانشگاه قم

چکیده

خلأ قانونی در کلیه‌ی نظا‌م‌های حقوق موضوعه امری کاملاً عادی و قابل تصور است که بر قانونگذار فرض است راهکاری برای این موارد بیندیشد. قانونگذار اساسی در اصل 167 منابع و فتاوای معتبر اسلامی را به‌عنوان مرجع قابل استناد قضات شناسایی کرده است. با وجود این، در شمول این قاعده در دعاوی کیفری، به‌خصوص موضوع مهم تعیین مجازات اختلاف نظر شدیدی وجود دارد. انعکاس مفاد اصل 167 در برخی از قوانین عادی مصوب مجلس شورای اسلامی و تأیید مفاد آن‌ها از سوی شورای نگهبان، به‌عنوان مفسر قانون اساسی، در کنار شیوه‌ی بیان الفاظ در اصل 167 و پیشینه‌ی تقنینی این اصل، همگی بر تقویت دکترینی دلالت دارد که قائل به تعمیم قاعده‌ی مورد بحث به امور جزایی و از جمله موضوع کیفرگذاری است.
در مقاله‌ی حاضر با بررسی دلایل اندیشه‌ی مذکور، قلمرو اجرایی آن با لحاظ تحولات اخیر صورت‌گرفته در قانون مجازات اسلامی، منصرف از مجازات تعزیری که اتفاقاً سهم عمده‌ی سیاهه‌ی کیفری را نیز به خود اختصاص می‌دهند، دانسته شد.

کلیدواژه‌ها


آخوندی، محمود (1380)، آیین دادرسی کیفری، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ نهم، ج1.
ابن‌ادریس حلی، محمد (1410ق)، السرائرالحاوی لتحریرالفتاوی، قم: مؤسسۀ النشرالاسلامی، چ دوم، ج3.
ابن‌براج طرابلسی، قاضی عبدالعزیز (1406ق)، المهذب، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ اول.
ابن‌زهره حلبی، سید أبوالمکارم حمزه‌بن علی (1417ق)، غنیه النزوع إلی علمی الاصول و الفروع، قم: مؤسسۀ الإمام الصادق (ع)، چ اول.
اداره‌ی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی (1368)، راهنمای استفاده از صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران: اداره‌ی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی.
اداره‌ی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی (1364)، صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران: اداره‌ی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، چ اول، ج3.
اردبیلی، محمدعلی (1392)، حقوق جزای عمومی، تهران: میزان، چ سی‌ودوم، ج1.
افراسیابی، محمداسماعیل (1374)، حقوق جزای عمومی، تهران: فردوسی، چ اول، ج1.
بازگیر، یدالله (1379)، منتخب آراء قطعیت‌یافته دادگاه‌ها در امور جزایی: تعزیرات، تهران: دانش نگار، چ اول، ج2.
بغدادی [شیخ مفید]، أبی‌عبدالله محمد (1413ق)، المقنعه، قم: کنگره‌ی جهانی هزاره‌ی شیخ مفید )ره(، چ اول.
پژوهشکده‌ی استخراج و مطالعات رویه‌ی قضایی (1393)، مجموعه آرای قضایی دادگاه‌های تجدید نظر استان تهران: کیفری سال 1391، تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات قوه‌ی قضاییه، چ اول.
پژوهشکده‌ی شورای ‌نگهبان (1390)، مشروح مذاکرات شورای ‌نگهبان: دوره‌ی اول- سال 1360، تدوین و تنقیح فهیم مصطفی‌زاده، تهران: معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات معاونت حقوقی ریاست جمهوری، چ اول.
پژوهشکده‌ی شورای ‌نگهبان (1392)، قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 در پرتو نظرات شورای ‌نگهبان، تهیه و تنظیم فهیم مصطفی‌زاده، تهران: پژوهشکده‌ی شورای‌ نگهبان، چ اول.
پژوهشکده‌ی شورای‌ نگهبان (1393)، اصول قانون اساسی در پرتو نظرات شورای ‌نگهبان: اصل سی‌وششم، تدوین محمد فتحی، نظارت علمی: کاظم کوهی، تهران: پژوهشکده‌ی شورای ‌نگهبان، شماره‌ی مسلسل: 13930140.
حبیب‌زاده، محمدجعفر (بی‌تا)، تقریرات حقوق جزای عمومی: پدیده مجرمانه، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
حبیب‌زاده، محمدجعفر (1377)، «رژیم قانونی بودن حقوق کیفری عامل مؤثر در رشد و توسعه»، فصلنامه‌ی حقوقی دادگستری، ش 23، صص 31-55.
حبیب‌زاده، محمدجعفر؛ قیاسی، جلال‌الدین (1380)، «حدود اختیارات قاضی در مراجعه به منابع فقهی در امور کیفری»، مجله‌ی علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ش 33، صص 33-42.
حلبی، أبی‌الصلاح تقی‌الدین (1403ق)، الکافی فی الفقه، اصفهان: کتابخانه‌ی عمومی امام امیرالمؤمنین (ع)، چ اول.
حلی[محقق]، نجم‌الدین جعفر بن حسن (1408ق)، شرائع‌الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، قم: نشر اسماعیلیان، چ دوم، ج4.
سپهوند، امیرخان (1386)، حقوق کیفری اختصاصی1: جرایم علیه اشخاص، تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد، چ اول.
سید مرتضی، علی‌بن حسین (1415ق)، الإنتصار، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ اول.
شامبیاتی، هوشنگ (1393)، حقوق جزای عمومی، تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد، چ سوم، ج2.
صادقی، محمدهادی (1380)، جرایم علیه اشخاص: صدمات جسمانی، تهران: میزان، چ اول.
صدر، سید محمد (1420ق)، ماوراء الفقه، بیروت: دار الأضواء للطباعه و النشر و التوزیع، چ اول، ج9.
طوسی‌[شیخ]، محمدبن حسن (1387)، المبسوط فی فقه الإمامیه، تهران: المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه، چ سوم، ج8.
عاملی ‌[شهید اول]، شمس‌الدین محمد بن مکی (1410ق)، اللمعه‌الدمشقیه فی فقه الإمامیه، بیروت، دارالتراث دار الإسلامیه، چ اول.
قیاسی، جلال‌الدین؛ دهقان، حمید؛ خسروشاهی، قدرت‌الله (1380)، مطالعه‌ی تطبیقی حقوق جزای عمومی: اسلام و حقوق موضوعه، قم: پژوهشکده‌ی حوزه و دانشگاه، چ اول، ج1.
کاتوزیان، ناصر (1384)، مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، تهران: شرکت سهامی انتشار، چ چهل و ششم.
کاتوزیان، ناصر (1377)، فلسفه حقوق، تهران: شرکت سهامی انتشار، چ اول، ج2.
کرکی‌[محقق ثانی]، علی بن حسین(1414ق)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسۀ آل‌البیت (ع)، چ دوم، ج1.
گلدوزیان، ایرج (1383)، حقوق جزای عمومی ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ هفتم، ج1.
محقق داماد، سید مصطفی (1386)، قواعد فقه: بخش جزایی، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، چ هفتم.
معرفت، محمدهادی (1366)، «بحثی در تعزیرات 2»، فصلنامه‌ی حق: مطالعات حقوقی و قضایی، ش 10، صص 66-86.
مکارم شیرازی، ناصر (1425ق)، تعزیر و گستره‌ی آن، قم: مدرسه الامام علی‌بن ابی‌طالب (ع)، چ اول.
موسوی ‌اردبیلی، سید عبدالکریم (1392)، حقوق و دادرسی کیفری در آیینه‌ی فقه، قم: انتشارات راد نگار، چ اول، ج1.
مهرپور، حسین (1368)، «سرگذشت تعزیرات»، مجله‌ی کانون وکلا، ش 148-149، صص 9-68.
نوربها، رضا (1391)، زمینه‌ی حقوق جزای عمومی، تهران: انتشارات گنج دانش، چ سی‌وسوم.
هاشمی، سیدحسین؛ کوشا، جعفر (1380)، «بررسی تعارض اصل 167 قانون اساسی با اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها»، نامه‌ی مفید، ش 26، صص 69-96.
هاشمی، سیدمحمد (1380)، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران: حاکمیت و نهادهای سیاسی، تهران: دادگستر، چ پنجم، ج2.
هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (1387)، بایسته‌های فقه جزا، تهران: میزان، چ اول.