مشارکت عمومی در اداره‌ی حکومت اسلامی؛ حق یا تکلیف؟

نویسندگان

1 استادیار دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق عمومی دانشگاه تهران

چکیده

از آنجا که از یک سو هر حکومتی فارغ از نوع و محتوا به‌منظور اداره‌ی امور اجتماع نیازمند مشارکت عمومی است و هیچ حکومتی بدون مشارکت مردم قادر به اداره‌ی امور خویش نخواهد بود، حکومت اسلامی نیز نیازمند مشارکت مردم در اداره‌ی امور کشور است. از سوی دیگر، یکی از مهم‌ترین اهداف حکومت اسلامی که ضرورت اداره‌ی آن را نیز نمودار می‌سازد، اجرای احکام شریعت الهی است که بدون مشارکت مردم این امر نیز غیرممکن به‌نظر می‌رسد.
   در این راستا، مقاله‌ی حاضر به‌دنبال مشخص کردن ماهیت مشارکت عمومی در حکومت اسلامی است تا روشن شود مشارکت صرفاً حقی همگانی در برابر حکومت است یا می‌توان آن را نوعی تکلیف شرعی نیز قلمداد کرد. به همین منظور ابتدا تعریف و اقسام مشارکت و سپس مبانی دینی مشارکت را بررسی می‌کنیم تا جایگاه آن در حکومت اسلامی مشخص و نقش مردم در اداره‌ی امور اجتماعی و همکاری با حکومت اسلامی روشن شود. به‌نظر می‌رسد با توجه به منابع دینی، مشارکت فعالانه‌ی مردم در اداره‌ی حکومت اسلامی صرفاً حق نیست و وظیفه و تکلیف آحاد امت محسوب می‌شود.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
اسماعیل صینى، محمود (بی‌تا)، المکنز العربی المعاصر، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون‏.
آصفی، محمدمهدی (1374)، «بیعت از منظر فقه تطبیقی»، کیهان اندیشه، ش 62، ص 74 - 96.
ابن‌الأثیر (على‌بن ابى الکرم)،(1965م)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.
اراکی، محسن (1391)، تقریرات درس خارج فقهِ فقه نظام سیاسی اسلام.
ارسطا، محمدجواد (1378)، «نگاهی به مبانی فقهی شورا»، نشریه‌ی علوم سیاسی، ش 4،  ص 24–48.
ارسطا، محمدجواد (1379)، «اهتمام به آراى عمومی و دید مردم در نگاه على(ع)»، حکومت اسلامی، ش 17، ص 216 – 233.
ایزدهی، سجاد (1390)، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، تهران: عروج.
پورحسین، احسان (1386)، «جایگاه بیعت و انتخابات در نظام اسلامی»، نشریه‌ی علوم سیاسی، ش 39، ص 99 - 122.
تفتازانی، مسعود بن عمر،]بی‌تا[ شرحالمقاصد، قم: منشورات الشریف الرضی، ج  ٢.
جعفری، محمدتقی (1378)، شوری و مسئولیت، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
جوادی آملی، عبدالله (1387)، نسبت دین و دنیا، قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1378)، ولایت فقیه، ولایت فقه و عدالت، قم: اسراء.
جوان آراسته، حسین (1388)، مبانی حکومت اسلامی، قم: بوستان کتاب.
حاجی ده‌آبادی، محمدعلی (1383)، «امر به معروف و نهی از منکر در سیاست جناحی»، مجله‌ی فقه و حقوق، ش 1،  ص 77- 108.
خمینی، سید روح‌الله (1376)، صحیفه‌ی امام، تهران: مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
خمینى، سید روح‌الله (1425ق)، تحریرالوسیله، ترجمه‌ی على اسلامى، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه.
دلشاد تهرانی، مصطفی (1379)، اندیشه‌ی سیاسی و سیره‌ی حکومتی علی(ع)، تهران: دریا.
دیلمی، احمد (1378)، «مشارکت سیاسی در اندیشه‌ی اسلام و غرب»، اندیشه‌ی حوزه، ش 16، ص 90-116.
دیلمی، احمد (1377)، «ماهیت بیعت از منظر حدیث شیعه»، حکومت اسلامی، ش 9، ص 81-93.
راغب اصفهانی (1372)، مفردات فی الفاظ القرآن الکریم، بیروت: دارالعلم املایین.
رجایی، مهدی (1392)، مبانی فقهی و حقوقی اصل هشتم قانون اساسی و راهکارهای اجرایی آن، دانشگاه تهران پردیس قم.
ساروخانی، باقر (1370)، دایرةالمعارف علوم اجتماعی، قم: کیهان.
سبیلان اردستانی، حسن (1389)، «نقش رسانه‌ها در فرایند جلب مشارکت سیاسی»، پژوهشنامه‌ی رسانه و مشارکت سیاسی، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام.
سجادی، جعفر (1373)، فرهنگ معارف اسلامی، تهران: کومش، ج 3.
سروش محلاتی، محمد (1375)، «نصیحت ائمه‌ی مسلمین»، نشریه‌ی حکومت اسلامی، ش 1،  ص 135 - 189.
سید رضی (1414ق)، نهجالبلاغه(للصبحی صالح)، قم: هجرت.
شمس‌الدین، محمدمهدی (1412ق)، نظام الحکم و الادارة فی الاسلام، بیروت: دارالثقافة للطباعة و النشر.
صالحى، محمدجواد (1383)، دموکراسى و اعتبار رأى اکثریت در اسلام، قم: مرکز پژوهش‌هاى اسلامى صدا و سیما.
طاهری، حبیب‌الله (1381)، ولایت فقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایی، سید محمدحسین (1378)، ترجمه‌ی تفسیر المیزان، ترجمه‌ی سید محمدباقر موسوی ‌همدانی، تهران: امیرکبیر.
طوسی، محمدعلی (1378)، مشارکت مردم، مجله‌ی مدیریت دولتی، ش 99،  ص 53 – 59.
علوی تبار، علیرضا (1379)، بررسی الگوی مشارکت شهروندان در اداره‌ی امور شهرها، تهران: سازمان شهرداری‌های کشور.
علوی تبار، علیرضا (1382)، مشارکتدراداره‌یامورشهرها، بررسیالگویمشارکت شهرونداندراداره‌یامورشهرها، تهران: انتشارات سازمان شهرداری‌های کشور، ج 1.
عمید زنجانى، عباسعلى (1421ق)، فقه سیاسى،تهران: امیرکبیر.
عمید زنجانی، عباسعلی (1384)، قواعدفقهسیاسی، تهران: امیرکبیر.
فاضل، مقداد (1368)، النافع لیوم الحشر فی شرح باب الحادی عشر، قم: کتابفروشی علامه، ج 1.
فرهادی، مرتضی (1381) «فضای مفهومی مشارکت هم معنایی و نا هم معنایی یاریگری (یاوری، تعاون) با مشارکت (انبازی) و همکاری»، فصلنامه‌ی علوم اجتماعی، ش 19، ص 7 - 34.
قرائتى، محسن (1383)، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگى درس‌هایى از قرآن.
کولن، رولان (1379)، نهادیکردنمشارکتمردمدرتوسعه‌ی مشارکت، ترجمه‌ی ‌هادی غیرایی و داوود طبایی، تهران: روش.
متین، نعمت‌الله (1377)، «مبانی نظری مشارکت و ضرورت‌های آن»، مجله‌یجهاد، ش 214 و 215، ص 44 - 48 و 115 - 117.
مردوخی، بایزید (1373)، «مشارکت مردم در فرایند توسعه و طرحی برای سنجش میزان آن»، فصلنامه‌ی اقتصاد کشاورزی و توسعه، ش 6، ص 65 - 84.
مصباح یزدی، محمدتقی (1391)، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، قم: انتشارات مؤسسه‌ی آموزشى و پژوهشى امام خمینى.
مصطفی‌پور، محمدرضا (1385)، «قلمرو شورا در منابع اسلامی»، نشریه‌ی پاسدار اسلام، ش 305، ص 6–10.
مطهری، مرتضی (1379)، یادداشت‌های استاد مطهری، تهران: صدرا.
معین، محمد (1389)، فرهنگ فارسی معین، تهران: امیرکبیر.
مقیمی، غلامحسین (1378)، «درآمدى بر مبانى مشروعیت»، فصلنامه‌ی علوم سیاسی، ش 7،  ص 121- 147.
مقیمی غلامحسین،(1388) «جایگاه حق رأی در مردم‌سالاری دینی»، مجموعه مقالات دومین همایش مردم سالاری دینی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و معارف.
مکارم شیرازی، ناصر (1428ق)، أنوارالاصول، قم: مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب(ع).
مکارم شیرازی، ناصر (1390) پیام قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مکارم شیرازی، ناصر (1383) انوار الفقاهه، قم: مدرسه الامام علی بن ابیطالب.
ملک افضلی اردکانی، محسن (1389)، «آثار قاعده‌ی حفظ نظام»، نشریه‌ی حکومت اسلامی، ش 58، ص 109-146.
منتظرى حسینعلى (1409)، مبانى فقهى حکومت اسلامى، ترجمه‌ی محمود صلواتى و ابوالفضل شکورى، قم: مؤسسه‌ی کیهان.
المنذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی (1375)، الترغیب و الترهیب من الحدیث الشریف، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج 2.
منوچهری، عباس (1368)، فرهنگ دانشگاهی، تهران: امیرکبیر.
میر علی، محمدعلی (1391)، جایگاه شورا در نظام مردمسالاری دینی، مؤسسه‌ی آموزشی وپژوهشی امام خمینی.
هاشمى شاهرودی، سیدمحمود و دیگران (1426ق)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهمالسلام، قم: مؤسسه‌ی دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم‌السلام.