تأملی در نظریه‌ی منطقه‌الفراغ از منظر شهید صدر(ره) و نقدها و نقص‌های آن

نویسندگان

1 دانشیار دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری حقوق عمومی دانشگاه امام صادق(ع)

3 دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق عمومی دانشگاه امام صادق(ع)

چکیده

امروزه حاکمیت قانون از جمله مؤلفه‌های حکمرانی خوب به‌شمار می‌رود و حکومت‌های دینی نیز که هدف اصلی خود را اجرای شریعت می‌دانند، در تلاش‌اند تا شریعت را به‌نحوی سازگار با اقتضائات عصر جدید اجرا کنند. از جمله اقتضائات عصر جدید، به‌‌وجود آمدن مسائلی است که حکم آنها در شریعت به عهده‌ی‌ حاکم حکومت نهاده شده است. این مقاله در پی تبیین دیدگاه شهید صدر در خصوص قانونگذاری در مسائل مستحدثه در حکومت اسلامی است. به اعتقاد شهید صدر منطقة‌الفراغ (قلمرو قانونگذاری توسط حکومت اسلامی) تنها در حوزه‌ی مباحات- به معنای عام (شامل مستحبات، مکروهات و مباحات در معنای خاص)- است و به هیچ عنوان مستلزم نقص در شریعت نیست؛ اما برخی به استناد اینکه این نظریه مستلزم نقص در شریعت بوده و نیز مشابه نظریه‌ی منطقة‌العفو در فقه اهل سنت است، با آن به مخالفت برخاسته‌اند. این مقاله ضمن بررسی این نقدها و اثبات غیروارد بودن آنها، بر این اعتقاد است که منطقة‌الفراغ اولاً نظریه‌ی‌ جدیدی در فقه شیعه نیست، بلکه قرائت دیگری از نظریه‌ی‌ جامعیت دین است (هر چند که در قالب تقریری جدید بیان شده است)، ثانیاً ایراداتی بنیادین هم در مبانی نظری و هم در عرصه‌ی عملی دارد. به همین جهت در تأمین غایتی که به‌منظور آن پایه‌ریزی شده است، یعنی رفع مشکلات حکومت اسلامی در مناسبات دنیای جدید، از مطلوبیت لازم برخوردار نیست.

کلیدواژه‌ها


الف)فارسی و عربی

قرآن کریم با ترجمه‌ی حسین انصاریان.
ابن‌بابویه، محمدبن علی(1362)، الخصال، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم: جامعه‌ی مدرسین.
ابن‌حجر عسقلانی (بی‌تا)، فتحالباری، بیروت: دارالمعرفة للطباعة والنشر، چ دوم.
اربلی، علی‌بن عیسی (1381ق)، کشف‌الغمة فی معرفة‌الائمة، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، تبریز: بنی‌هاشمی، چ اول.
اسماعیلی، محسن و همکاران (1391)، دین و قانون (بررسی کارکرد و نقش دین در حوزه‌ی قانون و قانونگذاری)، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
آشتیانی، میرزا محمدحسن بن جعفر (1425ق)، الرسائل التسع، قم: زهیر، کنگره‌ی علامه آشتیانى‌.
آلوسی، سیدمحمود (1415ق)، روحالمعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق على عبدالبارى عطیة، بیروت: دارالکتب العلمیة.
جزائری، سید نعمت‌الله بن عبدالله (1408ق)، کشف‌الاسرار فی شرح الاستبصار، تحقیق طیب موسوی جزائری، قم: مؤسسه‌ی دارالکتاب.
جزیری، عبدالرحمن و دیگران (1419ق)، الفقه على المذاهب الاربعة و مذهب أهل البیت وفقاً لمذهب أهل البیت(ع)، بیروت: دارالثقلین.
جعفری، علی (1384)، صدر شهادت (زندگی‌نامه‌ی شهید محمدباقر صدر)، قم: مرکز پژوهش‌های صدا و سیما.
جناتی، محمدابراهیم (1368)، «جایگاه قیاس در منابع اجتهاد»، کیهان اندیشه، ش 26، ص 69-99.
جوادی آملی، عبدالله (1379)، ولایت فقیه: ولایت فقاهت و عدالت، قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1386)، منزلت عقل در هندسه‌ی معرفت دینی، قم: اسراء.
حسینی شیرازی، سید محمد (1419ق)، القانون، بیروت: مرکز الرسول الاعظم للتحقیق و النشر، چ دوم.
حسینی، سیدعلی (1381)، «بازشناسی، تحلیل و نقد نظریه‌ی منطقة‌الفراغ»، پژوهشنامه‌ی حقوق اسلامی، ش 6 و 7، ص 90-97.
رزق، خلیل (1429ق)، معالم التجدید الفقهی تقریر بحث السید کمال الحیدری، قم: دارفراقد للطباعة و النشر.
زرکشی، محمدبن عبدالله (1410ق)، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دارالمعرفه.
زمخشری، محمود (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دارالکتاب العربی، چ سوم.
سبحانی تبریزی، جعفر (1423ق)، الانصاف فی مسائل دام فیه الخلاف، قم: مدرسه‌ی امام صادق(ع).
سبحانی، جعفر (1386)، مدخل مسائل جدید در علم کلام، قم: مؤسسه‌ی امام صادق(ع)، چ اول، ج 3.
سید مرتضی (1405ق)، رسائل، تحقیق سید مهدی رجائی، قم: دارالقرآن الکریم.
سیوطی، جلال‌الدین (1421ق)، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دارالکتاب العربی، چ دوم.
شکوهی، علی (1386)، «جامعیت دین اسلام»، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، ش 64، ص 17-46.
شمس‌الدین، محمدمهدی (1375)، «مجال‌الاجتهاد و مناطق الفراغ التشریعی»، نشریه‌ی المنهاج، ش 4، ص81-106.
شوشتری مرعشی، سید محمدحسن (1427ق)، دیدگاه‌های نو در حقوق، تحقیق عباس شیری، تهران: میزان، چ دوم.
صدر، سید محمدباقر (1417ق)، اقتصادنا، تحقیق عبدالحکیم ضیاء، على‌اکبر ناجى، سید محمد حسینى و صابر اکبرى‌، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
طبسی، نجم‌الدین (1429ق)، دراسات فقهیة فی مسائل خلافیة‌، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه‌ی علمیه‌ی قم‌.
طوسی، محمدبن حسن (1407ق)، تهذیبالأحکام، ، تهران: دارالکتب الإسلامیه، چ چهارم.
کاتوزیان، ناصر (1385)، مقدمه‌ی علم حقوق، تهران: شرکت سهامی انتشار، چ چهل‌ونهم.
کلینی، محمدبن یعقوب بن اسحاق (1407ق)، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چ چهارم.
لاریجانی، صادق (1428ق)، «قاعدة نفی الخلو»، تقریر محمدحسن القمی، مجله پژوهش‌های اصولی، پاییز 1386، ش 7، ص 207-161.
مجلسی، محمدباقر (1404ق)، مرآةالعقول فی شرح اخبار آل الرسول، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: دارالکتب الإسلامیه، چ دوم.
مجموعه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (1386)، تهران: معاونت پژوهش، تدوین و تنقیح قوانین و مقررات معاونت حقوقی و امور مجلس ریاست جمهوری، چ ششم.
مطهری، مرتضی (1390)، ختم نبوت، تهران: صدرا، چ بیست‌ویکم.
مظفر، محمدرضا (1429ق)، اصول الفقه، تحقیق عباس‌علی زارعی سبزواری، قم: بوستان کتاب، الطبعة الخامسة.
مکارم شیرازى، ناصر (1422ق)، بحوث فقهیة هامة، قم: مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع).
منتظری نجف‌آبادی، حسینعلی (1409ق)، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه‌ی محمود صلواتی، و ابوالفضل شکوری، قم: مؤسسه‌ی کیهان، چ اول.

ب) پایگاه­های اینترنتی

http://www.imam-khomeini.ir
http://tohid.ir/fa/persia
 http://www.isaq.ir