نقد مبانی «حقوق شهروندی لیبرالی» با تکیه بر جایگاه مردم در نظام حقوقی اسلام

نویسندگان

1 عضو هیات علمی دانشکده علوم قضایی و خدمات اداری

2 دانشجوی دکتری حقوق عمومی دانشگاه علامه طباطبائی(ره)، تهران، ایران

چکیده

طراحی ابعاد حقوق شهروندی، به‌ویژه از حیث رابطه‌ی آن با حکومت، ارتباط تنگاتنگی با مبانی نظری و تلقی ما از «جایگاه مردم» دارد. دیدگاه اسلام در این­ زمینه، دارای تفاوتی بنیادین با دیگر مکاتب حقوقی است.
این مقاله بر آن است که مشخص کند از دیدگاه حقوق اسلام، رابطه‌ی مردم و دولت و ماهیت حقوق شهروندی صرفاً رابطه‌ای دوسویه نیست؛ بلکه خود یکی از اضلاع مثلثی است که در رأس آن خداوند قرار دارد. بر این اساس، در کنار مطرح شدن حقوق، وظایف و تکالیف فردی و جمعی انسانِ مسئول به نوعی درهم‌تنیده و بر رابطه­اش با دولت، تأثیرگذار است. بدین ترتیب این نکته، نه تنها در زمان شکل‌گیری حکومت که پس از آن نیز به‌طور مستمر وجود داشته و اساساً تکالیف دینی آنان در قبال خداوند، آثار اجتماعی به‌دنبال دارد و تنظیم‌کننده‌ی رابطه‌ی اجتماعی آنان در قبال یکدیگر و نیز حکومت است. بر این مبنا، حقوق اساسی و نیز حقوق شهروندی شکل می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها


الف) فارسی و عربی

قرآن کریم
آشوری، داریوش (1381)، دانشنامه‌ی سیاسی، تهران: انتشارات گلشن، چ هشتم.
امیر ارجمند، اردشیر، روزنامه‌ی اعتماد ملی، 1/7/1385.
بشیریه، حسین (1385)، آموزش دانش سیاسی، تهران: نشر نگاه معاصر، چ ششم.
بشیریه، حسین (1380)، درس‌های دموکراسی برای همه، تهران: مؤسسه‌ی پژوهشی نگاه معاصر، چ اول.
براتعلی‌پور، مهدی (1383)، شهروندی و سیاست نو فضیلت‌گرا، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات ملی، تمدن ایرانی.
پازارگاد، بهاءالدین (1370)، مکتب‌های سیاسی، نظریات سیاسی فلاسفه‌ی غرب، تهران: انتشارات اقبال با همکاری انتشارات فرانگلین، چ اول.
تقوی، سید محمدناصر (1385)، دین و بنیادهای دموکراتیک، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی.
تان، سورهون (1386)، چالش­های شهروندی - تعلق گروهی و هویت فرهنگی در عصر جهانی، تلخیص و ترجمه‌ی: حسین حسنی، تهران: نشر مرکز ملی مطالعات جهانی شدن، چ اول.
جوادی آملی (آیت‌الله)، عبدالله (1388)، حق و تکلیف در اسلام، قم: نشر اسراء، چ نهم.
جوادی آملی (آیت‌الله)، عبدالله (1379)، ولایت فقیه؛ ولایت فقاهت و عدالت، قم: نشر اسراء.
حسینی قائم مقامی، سید عباس (1379)، قدرت و مشروعیت، تهران: سوره‌ی مهر.
خمینی (آیت‌الله)، روح‌الله (1374)، ولایت فقیه، تهران: مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
خمینی (آیت‌الله)، روح‌الله (1376)، صحیفه‌ی امام، تهران: مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ج 15.
ربانی خوراسگانی، علی؛ کیانپور، مسعود (1386)، «مکاتب علمی و دیدگاه‌های نظری در باب حقوق شهروندی»، مقالات برگزیده‌ی همایش حقوق شهروندی ویژه‌ی بزرگداشت هفته‌ی قوه‌ی قضائیه، تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات.
مایکل، ساندل (1374)، لیبرالیسم و منتقدان آن، ترجمه‌ی احمد تدین، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
سروش، عبدالکریم (1380)، آیین شهریاری و دینداری، تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام.
طباطبائی، سید محمدحسین و دیگران (بی‌تا)، بحثی درباره‌ی مرجعیت و روحانیت، تهران: شرکت سهامی انتشار، چ دوم.
عمید زنجانی، عباسعلی (1388)، مبانی حقوق بشر در اسلام و دنیای معاصر، تهران: انتشارات مجد.
عنایت، حمید (1365)، اندیشه‌ی سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه‌ی بهاء الدین خرمشاهی، تهران، خوارزمی، چ دوم.
عنایت، حمید (1377)، بنیاد فلسفه‌ی سیاسی غرب، تهران: انتشارات زمستان، چ چهارم.
فالکس، کیث (1381)، شهروندی، ترجمه‌ی محمدتقی دلفروز، تهران: کویر.
قربانزاده، حسین (1385)، حفظ حقوق شهروندی در پرتو اصول حاکم بر دادرسی منصفانه، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرمشناسی، دانشگاه امام صادق(ع).
قاضی شریعت‌پناهی، ابوالفضل (1382)، بایسته­های حقوق اساسی، تهران: نشر میزان.
کارل کوهن (1373)، دموکراسی، ترجمه‌ی فریبرز مجیدی، تهران: انتشارات خوارزمی، چ اول.
کاتوزیان، همایون (1372)، استبداد دموکراسی، تهران: نشر مرکز.
کلایمرودی، کارلتون و ... (1351)، آشنایی با علم سیاست، ترجمه‌ی بهرام ملکوتی، تهران: امیرکبیر، چ دوم.
کاستلز و دیوید سون، آلیستر (1382)، مهاجرت و شهروندی، ترجمه‌ی فرامرز تقی‌لو، تهران: پژوهشکده‌ی مطالعات راهبردی.
گریس، چنگ (1384)، مبانی نظری حقوق بشر، در مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی حقوق بشر، بی‌نام، مترجم، قم: دانشگاه مفید.
لیدمان، لون اریک (1384)، تاریخ عقاید سیاسی از افلاطون تا هابرماس، ترجمه‌ی سعید مقدم، تهران: نشر اختران، چ دوم.
لوین اندرو (1380)، طرح و نقد نظریه‌ی دموکراسی لیبرال، ترجمه‌ی دکتر سعید زیبا کلام، تهران: سمت، چ اول.
مطهری، مرتضی (بی‌تا)، پیرامون انقلاب اسلامی، قم: صدرا.
مطهری مرتضی (بی‌تا)، انسان در قرآن، قم: صدرا.
میراحمدی، منصور (1388)، نظریه‌ی مردم‌سالاری دینی، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
معصومی زارع، هادی (1388)، «انتخابات در نظام مردم‌سالاری دینی در نگاه مقام معظم رهبری»، ماهنامه‌ی آموزشی اطلاع‌رسانی معارف، ش 66.
مصباح یزدی، محمدتقی (1388)، نظریه‌ی حقوقی اسلام، قم: مؤسسه‌ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چ3، ج1.
مصباح یزدی، محمدتقی (1375)، «اسلام، مدیریت و ارزش‌ها»، بولتن اندیشه، ش 5.
منتظری، حسینعلی (1385)، رساله‌ی حقوق، تهران: انتشارات سرایی، چ4.
نوروزی، محمدجواد (1389)، فلسفه‌ی سیاسی اسلام، قم: انتشارات مؤسسه‌ی امام خمینی(ره)، چ دوم.
نجفی اسفاد، مرتضی؛ محسنی، فرید (1382)، «حکومت مردمی ومردمی بودن حکومت»، دیدگاه­های حقوق قضایی، ش30 و 31.
ولایی، عیسی (1377)، مبانی سیاست در اسلام، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

ب)لاتین

Rawl (1971), A Theory of Justice, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Sandel, M. (1982), Liberalism and the limits of justice, Cambridge: Cambridge University Press.
Barbalet, J.(1988), in Rirzard , G.(EDS.). 2005. Encyclopedia of SOCIAL THEORY, Landman and Foweraker (1997), in Rirzer, G.(EDS.). 2005. Encyclopedia of SOCIAL THEORY.
Sartori, G. (1987), The theory of Democracy revisited, NJ: Chatham House.