تحلیل بنیادین انگاره تابعیت در حقوق معاصر مبتنی بر رهیافت «امّت الگو»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حقوق عمومی، دانشکدۀ معارف اسلامی و حقوق، دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ایران

2 استادیار مؤسسه آموزشی‌ـ پژوهشی امام خمینی(ره)، قم، ایران

3 عضو هیئت علمی پژوهشکدۀ شورای نگهبان، تهران، ایران

10.22034/qjplk.2025.1963.1765

چکیده

«تابعیت» به ‏عنوان یکی از مهم‏ترین مستحدثات حقوقی و سیاسی معاصر، که مقارن با پیدایش مفهوم «ملت» مطرح شده، زندگی انسانِ عهد مدرن را در دو عرصه داخلی و بین‌‏المللی دستخوش آثار و نتایج گوناگون کرده است. همچنین موجب شده نظامات حقوقی کشورهای مختلف با نگرشی حق‏‌مدارانه به این پدیده بپردازند و آن را از حقوق مصرّح و مسلّم آحاد شهروندان به حساب آورند. با وجود تدارک این فقره در اصول 41 و 42 از فصل حقوق ملت در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مناسبات نهاد تابعیت با موازین فقهی و اندیشه‏های اسلامی پیوسته مورد تردید و ابهام قرار گرفته و عدم تطابق خوانش‏ها و قرائت‏های مشهور با مسلمات دینی بر دامنه این تردیدها و ابهامات افزوده است. در تحقیق حاضر به ابعاد مختلف این پرسش پرداخته‏ شده که «مبتنی بر مبانی شرعی، الگوی مناسب تحلیل انگاره تابعیت در حقوق معاصر چیست؟». با هدف ارائه پاسخی قابل اتکا به پرسش یادشده، نگارندگان با مطالعات کتابخانه‌‏ای در قلمرو معارف اسلامی و نظام حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران از رهگذر نقد و بررسی نظریات رایجِ «ملّی‌گرایی محض» و «فراملی‏گرایی محض» با رویکردی اکتشافی به تشریح «نظریة امّت الگو» به‏ عنوان نظریه اسلامی تابعیت در تطبیق با نظام حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران پرداخته و مؤلفه‏‌ها و تمایزات این الگوی تحلیلی را عرضه کرده‏اند. در انتها نیز الزامات تحقق نظریه امّت الگو در نظام حقوقی جمهوری اسلامی در دو محور «تفسیر مترقیانه از اصول 41 و 42 قانون اساسی» و «بازخوانی انتقادی نظام حقوقی نسبت به تحقق نظریه امّت الگو» ارائه شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


کتب
ابریشمی‌راد، م. ا. (1402). شرح قانون اساسی: فصل سوم (اصول 41 و 42). تهران: پژوهشکده شورای نگهبان.
بابایی‌زارچ، ع. م. (1383). امّت و ملت در اندیشة امام خمینی(ره). تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
بابایی، غ. (1369). فرهنگ علوم سیاسی. تهران: ویس. ج 1.
دانش‌پژوه، م. (1390). اسلام و حقوق بین‌الملل خصوصی: تابعیت و وضعیت بیگانگان. چ 4. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
سبحانی، ج. )1416 ق). البدعه و آثارها الموبقه. تهران: مشعر.
الشریف، م. (2011). موسوعه فقه السیاسه الشرعیه: نظام الحکم. ریاض: مرکز البحوث و الدراسات.
صدر، م. 1402) ق(. اقتصادنا. بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
عمیدزنجانی، ع. (1361). بنیادهای ملیت در جامعة ایده‌آل اسلامی. تهران: انتشارات واحد تحقیقات اسلامی بنیاد بعثت.
عمیدزنجانی، ع. (1421 ق). فقه سیاسی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. ج 3.
قرضاوی، ی. (1390). فقه سیاسی. مترجم: ع. سلیمی. تهران: احسان.
فارسی، ج. (بی‌تا). حقوق بین‌الملل اسلامی. تهران: جهان‌آرا.
مجلسی، م. ب. (1385). بحار الانوار. تهران: دار الکتب الاسلامیه. ج 33 و 74.
محمدی ری‌شهری، م. (1386). میزان ‌الحکمه. قم: دار الحدیث. ج 7.
مرادی، ع. ا. و فروتن، ا. (1389). واژه‌نامة فقه سیاسی. قم: مرکز فقهی ائمة اطهار(ع).
مکارم شیرازی، ن. (1410 ق). القواعد الفقهیه. قم: مدرسة الامام امیرالمؤمنین(. ج 1.
مهاجرنیا، م. (1395). جریان‌شناسی تفکر سیاسی در جهان اسلام. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی.
مقالات
افتخاری، ا. و صادقی، م. (1391). بررسی قاعدة حفظ نظام و ابعاد آن در نظام حقوقی‌ـ سیاسی جمهوری اسلامی ایران. حقوق و علوم سیاسی، 42(4)، 21 ـ 40.
باقی‌زاده، م. و امیدفرد، ع. (1393). ضرورت حفظ نظام و منع اختلال در آن در فقه امامیه. شیعه‌شناسی، 12(47)، 170 ـ 200.
زارعی، ب. (1390). تحلیل تئوری امت در قلمرو جغرافیای سیاسی اسلام، فصلنامه سیاست، 41(3)، 153-169.
ساداتی‌نژاد، س.م.، کولی‌وند، ی. و کلانتری دهقی، پ. (1396). بررسی معیارهای تعیین دار الاسلام، دار الکفر؛ و دار الحرب و انطباق آن با شرایط فعلی نظام بین‌الملل. سیاست خارجی، 31(1)، 113 ـ 140.
علی‌خانی، ع. (1402). دین و ملی‌گرایی در ایران: از تقابل تا تعامل. مطالعات ملی، 24(1)، 7 ـ 30.
غمامی، س.م.م. و قوی‌البنیه، ا. (1402). آسیب‌شناسی نظام اعطای تابعیت در ایران (موردکاوی: تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیر ایرانی). مطالعات راهبردی زنان، 25(100)، 55 ـ 71.
قوام، س.ع. و قیصری، م. (1391). ملی‌گرایی و دولت‌ـ ملت‌سازی در خاورمیانه. مطالعات خاورمیانه، 19(4)، 11 ـ 36.
فاضلی، ح. و طهماسبی، ن. (1395). ناسیونالیسم و مدرنیسم: مقایسة دیدگاه آنتونی اسمیت (رویکرد جامعه‌شناسی تاریخی) و مکتب نوگرا. سیاست، 46(3)، 693 ـ 708.
فیضی‌سخا، م. (1397). مفهوم‌شناسی و تهدیدات ناسیونالیسم از منظر آیت‌الله خامنه‌ای. پژوهشنامه انقلاب اسلامی، 8(27)، 89 ـ 125.
کلانتری، ع. (1375). دار‌ الاسلام و دار الکفر و آثار ویژة آن دو. فقه، (10)، 32 ـ 117.
محمدی‌سیرت، ح. و اسدی، ا. (1400). ادراک فقهی مفهوم منافع ملی در سیاست خارجی با تأکید بر دو مفهوم منفعت و ملیت از منظر فقه سیاسی امامیه. سیاست متعالیه، 9(32)، 267 ـ 286.
موسوی بجنوردی، س.م. و دانش‌پور، ا. (1385). بررسی فقهی حدود دار الاسلام و دار الکفر با رویکردی بر اندیشه امام خمینی(ره). متین، 8(31 ـ 32)، 87 ـ 105.
نظری، ع.ا. (1386). ناسیونالیسم و هویت ایرانی (مطالعه موردی: دورة پهلوی اول). پژوهش حقوق و سیاست، 9(22)، 141 ـ 172.
اسناد و مدارک
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (مصوب 1358 و بازنگری 1398).
قانون مدنی (مصوب 1313).
قانون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی، و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (مصوب 1395).
قانون «تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی» (مصوب 1385 و اصلاحی 1398).
درگاه اینترنتی به نشانی https://fa.wikishia.net