ابعاد فقهی و حقوقی «رأی ممتنع» در مجلس شورای اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری حقوق عمومی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری حقوق عمومی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

چکیده

رأی ممتنع یکی از اقسام آرایی است که در مجلس شورای اسلامی استفاده می‏شود. این رأی در بسیاری از موارد در کنار رأی مثبت یا موافق و رأی منفی یا مخالف معنا می‌یابد و در آن فرد از ارائة رأی اعلامی و گویا (مثبت یا منفی) خودداری می‏کند. تحلیل افعال حکمرانی بر اساس موازین اسلامی و لزوم عدم مغایرت این افعال با معیارهای اسلامی ضرورت این بررسی فقهی و حقوقی را برجسته می‏سازد؛ تا در کنار عنصر حجیت از اصول و رویکردهای کارآمد موجود در حقوق تطبیقی نیز برای وضعیت حقوقی «رأی ممتنع» بهره جست. بر همین اساس، مسئلة اصلی این نوشتار توصیفی‌ـ تحلیلی و کتابخانه‏ای آن است که با لحاظ گسترة تکالیف ناشی از نمایندگی در کنار میزان آزادی عمل و زیست اخلاقی برای نماینده و نیز ضرورت‌های حاکم بر تصمیم‏گیری در شرایط مختلف حکم رأی ممتنع در دو ساحت «حکم تکلیفی» و «حکم وضعی: تفسیر وضعیت رأی ممتنع داده‌شده» چیست. از جمله نتایج مقاله آنکه در فقه و حقوق تطبیقی رویکردهای مختلفی در مواجهه با این مسئله اتخاذ شده؛ ولی در فقه غالب گزاره‏ها و مبانی بر ممنوعیت و عدم جواز رأی ممتنع در وضعیت اولیه رهنمون می‏شود. در عین حال به صورت موردی و استثنائی در برخی موارد می‏توان به تجویز رأی ممتنع قائل شد. از دیگر اصول حاکم بر رأی ممتنع اصل شفافیت و اصل ارزش حقوقی نسبی است که راهی میانه برای «به‌کارگیری» و نیز «تفسیر رأی ممتنع» بر اساس قرائن یا وضعیت متیقن قبلی خواهد گشود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


 
قرآن کریم
کتب فارسی و عربی
ابن ادریس، ج. (1410). السرائر. قم: النشر الاسلامی.
ابن خلدون، ع. (1366). المقدمه. تهران: علمى و فرهنگى.
انصارى، م. فرائد الأصول. قم: طبع مجمع الفکر الاسلامى.
انصاری، م. (1415). الموسوعۀ الفقهیۀ المیسرة. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
انصاری، م.  (1431). المکاسب. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
آخوند خراسانی، م. (1409). کفایة الاصول. قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام.
آربلاستر، آ. (1379). دموکراسی. مترجم: حسن مرتضوی. تهران: آشتیان.
الآشتیانی، م. (1409). تقریرات آیت‌الله مجدد الشیرازی. قم: مؤسسة آل البیت علیهم لإحیاء التراث قم.
الآشتیانی، م.  (1425). کتاب القضاء. قم: انتشارات زهیر.
الآشتیانی، م. (1430). بحر الفوائد فی شرح الفرائد. بیروت: ذوی القربی.
بجنوردی، ح. (1371). القواعد الفقهیة. قم: دلیل ما.
البحری، ح. (2009). القانون الدستوری «النظریة العامة». دمشق: الجامعـة الافتراضـیة.
برقی، ا. (1416). المحاسن. تحقیق: مهدی الرجائی. قم: المجمع العالمی لاهل البیت(ع).
التبریزی، م. (1369). اوثق الوسائل فی شرح الرسائل. قم: کتبی نجفی.
تبریزى، ج. (1425). القواعد الفقهیة و الاجتهاد و التقلید. قم: دار الصدیقة سلام ‏الله ‏علیها.
جمعی از مؤلفان (1385). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت. قم: مؤسسة دایرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت.
جوادی آملی، ع. (1378). ولایت فقیه. قم: اسراء.
جوهرى، ا. (1410). الصحاح. بیروت: دار العلم للملایین.
حائرى، ک. (1415). القضاء فی الفقه الإسلامی. قم: مجمع اندیشة اسلامى.
حلّى، ن. (1413). الرسائل التسع. قم: کتابخانة آیت‌الله مرعشی.
خالدی، م. (1406). نظام الشوری فی الاسلام. بیروت: مکتبة الرسالة الحدیثة.
دراز، ر. (2011). أحکام السکوت فی الفقه الإسلامی. بیروت: الحلبی الحقوقی.
دلّة، س. (2002). مبادئ القانون الدستوری. دمشق: المحبه.
زحیلی، و. (1997). الفقه الاسلامی و ادلته. دمشق: دار الفکر المعاصر.
سبزواری، ع. (1430). مهذب الاحکام. بیروت: مطبعة العلمیة.
سبزواری، ع. (1413). مهذّب الأحکام. قم: مؤسسه المنار.
السنهوری، ع. (1401). فقه الخلافة. بیروت: دار الفکر العربی.
شمس‌الدین، م. (1413). اصول الحکم و الادارة فى الاسلام. قم: دار الثقافة.
شیحا، ا. (2000). النظم السیاسیة و القانون الدستوری. اسکندریه: منشأة المعارف.
طباطبایی قمی، ت. (1419). الغایة القصوی فی التعلیق علی العروة الوثقی. نجف: مطبعة دار العلم.
طباطبایی، م. (1362). المیزان. تهران: دار الکتب الاسلامیة.
طوسی، ا. (1409). التبیان، قم: اسلامی.
طوسی، ا.  (1414). الآمالی. قم: دار الثقافة.
طوسی، ا. (1417). العدّة. قم: ستاره.
طوسی، ا.  الفهرست. نجف: المرتضویة.
طوسی، ا. المبسوط. بیروت: المرتضویة.
عبدالمجید، ا. (1998). البیعة عند مفکّری اهل السنة و العقد الاجتماعی. قاهره.
عوده، ع. (1959). التشریـع الجنایـی الاسلامی. قاهره: دار العروبه.
کاتوزیان، ن. (1385). قواعد عمومی قراردادها. تهران: سهامی انتشار.
کاشف الغطاء، ح. (1422). أنوار الفقاهة. نجف: کاشف الغطاء.
متقی، ع. (1397). کنز العمال. بیروت: التراث الاسلامی.
محمصانی، ص. (1374). قوانین فقه اسلامی در التزامات و عقود با مقایسة قوانین جدید. مترجم: جمال‏الدین محلاتی. تهران: فاروس.
مصباح یزدی، م. (1377). حقـوق و سیاسـت در قـرآن. قـم: مؤسسة امام خمینی.
مظفری، م. (1398). احکام و مبانی فقهی نمایندگی مجلس شورای اسلامی. قم: مرکز تحقیقات مجلس شورای اسلامی.
مفید، م. (1413). الجمل. قم: کنگرة شیخ مفید.
موسوی خمینی، ر. (1379). صحیفة امام. تهران: نشر آثار امام.
موسوی خمینی، ر. تحریر الوسیلة. قم: دار ‏العلم.
نایینی، م. (1385). تنبیه الامة و تنزیه الملة. تهران: انتشار.
نجاشی، ا. (1407). رجال النّجاشی. قم: اسلامی.
نجفى، م. (1404). جواهر الکلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
واعظی، ا. (1380). حکومت اسلامی. قم: مسامیر.
مقالات فارسی و عربی
رحم‌دل، م. (1385). «حق سکوت». دادگستری، (56 و 57)، 165 ـ 218.
قائمی خرق، م. (1399). «رویکرد فقهی به رأی ممتنع». دانش حقوق عمومی، 9 (29)، 91 ـ 112.
وایت، ر. (1385)، «عوامل اجتماعی و سیاسی توسعة اخلاق ارتباطات». مترجم: اسماعیل بشری. رسانه، 17 (1)، 137 ـ 172.