امکان‌‏سنجی حقوقی شفافیت آرای نمایندگان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حقوق عمومی، دانشکده حقوق، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران

2 استادیار گروه حقوق اقتصادی، مرکز پژوهش‌‏های مجلس شورای اسلامی، تهران، ایران

چکیده

عناصر و کنشگران اصلی نظام حکمرانی کشور کارکردها و نقش‏های متعدد و کاملی دارند که در صورت شفاف نبودن عملکرد آنان، جلب مشارکت عمومی و ظهور حاکمیت مردم تضعیف می‏شود. مجلس نیز به‌عنوان مهم‌ترین نهاد مردم‏سالار و عنصر تجلی اراده عمومی که به قانونگذاری و نظارت در کشور می‏پردازد، از این امر مستثنا نیست و باید بیش از پیش خود را در معرض عموم قرار دهد و در راستای تحقق شفافیت پارلمانی اقدام کند. یکی از مهم‌ترین ابعاد شفافیت پارلمانی، شفافیت آرای نمایندگان مجلس است که در جمهوری اسلامی ایران در چند سال اخیر محل چالش حقوقدانان بوده و طرح‏ها و لوایحی نیز در همین خصوص توسط مجلس شورای اسلامی اعلام وصول شده‏اند؛ اما هیچ‏کدام به سرانجام نرسیده‏اند. فارغ از دلایل عدم تصویب طرح‏ها و لوایح مزبور، پرسش اصلی پژوهش آن است که در نظام حقوقی ایران امکان شفافیت آرای نمایندگان وجود دارد یا خیر؟ در همین زمینه و مبتنی بر بررسی‏های صورت‏گرفته، این نوشتار با بهره‏گیری از روش توصیفی- تحلیلی به این برایند می‏رسد که مستفاد از اصول قانون اساسی، سیاست‏های کلی نظام و رویکرد مفسر قانون اساسی و برداشت قانونگذار عادی، امکان «شفافیت آرای نمایندگان» منطبق بر موازین حقوقی است. البته واضح است که این اصل مطلق نیست و مقید به استثنائاتی از جمله رعایت منافع عمومی و مصالح ملی است.

کلیدواژه‌ها


  1. الف) فارسی

    1. اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی (1364)، صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی، تهران: انتشارات مجلس شورای اسلامی، ج 1.
    2. اداره کل قوانین مجلس (1381)، صورت مشروح مذاکرات شورای بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، ج 3، چ دوم.
    3. ارسطا، محمدجواد (1380)، «کندوکاوی در جایگاه حقوقی سیاستهای کلی نظام»، مجله راهبرد، ش 20.
    4. ------------- (1391)، نگاهی به مبانی تحلیلی نظام جمهوری اسلامی ایران، قم: بوستان کتاب.
    5. اسماعیلی، محسن و هادی طحان نظیف، «نسبت سیاستهای کلی نظام با احکام حکومتی در حقوق اساسی ایران»، پژوهشنامه حقوق اسلامی، ش 35.
    6. انصاری، باقر (1387)، آزادی اطلاعات، تهران: دادگستر، چ اول.
    7. --------- (1386)، «مفهوم، مبانی و لوازم آزادی اطلاعات»، نامه حقوقی مفید، ش 61، ص 137-158.
    8. ایزدبخش، حمید (1397)، بالانشینی شفافیت، مجله تأملات رشد، ش 2، ص 180-185.
    9. بولو، قاسم و علی اسماعیل‏زاده مقری (1383)، «نقش پاسخگویی، شفافیت و دست‏کاری در مبارزه با فساد»، نشریه حسابدار، ش 159، ص 23-21.
    10. پژوهشکده شورای نگهبان (1401)، نظرات استدلالی شورای نگهبان در خصوص طرح شفافیت قوای سه‏گانه، دستگاه‏های اجرایی و سایر نهادها (کد گزارش14010324)، تهران: پژوهشکده شورای نگهبان.
    11. جلیلوند، محمدشهاب و علی‌اکبر گرجی ازندریانی (1399)، «نظارت نهاد پاسدار قانون اساسی بر شفافیت قوانین؛ مطالعه تطبیقی شورای نگهبان ایران و دادگاه قانون اساسی فدرال آلمان»، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، ش 4، ص 1525-1544.
    12. حبیبی، همایون و کیوان اقبالی (1397)، «به‌کارگیری حق تعیین سرنوشت به عنوان راهکاری موثر در مبارزه با فساد و تحقق حق بر توسعه»، فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، ش 60، ص 69-97.
    13. راسخ، محمد (1388)، نظارت و تعادل در حقوق اساسی، تهران: دراک.
    14. روزنامه رسمی جمهور اسلامی ایران (1359)، مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، شماره 11395، قوه قضاییه.
    15. --------------------- (1359)، مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، شماره 11602، قوه قضاییه.
    16. --------------------- (1360)، مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، شماره 10869، قوه قضاییه.
    17. --------------------- (1360)، مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، شماره 19732، قوه قضاییه.
    18. --------------------- (1361)، مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، شماره 10864، قوه قضاییه.
    19. --------------------- (1361)، مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، ش 11000، قوه قضاییه.
    20. --------------------- (1361)، مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، شماره 11002، قوه قضاییه.
    21. --------------------- (1362)، مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، شماره 11289، قوه قضاییه.
    22. زمانی، سمیه (1398)، چارچوبی برای تحقق پارلمان باز، گزارش پژوهشی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، شماره مسلسل 16891.
    23. زندیه، حسن و حسن سالار سروی (1392)، «شفافیت اسنادی و حق دسترسی آزاد به اطلاعات»، فصلنامه گنجینه اسناد، ش 89، ص 116-134.
    24. ضمیری، عبدالحسین و رضا نصیری حامد، (1389)، «حکمرانی خوب و نقش شفافیت در تحقق آن»، فصلنامه پژوهشنامه، ش 52، ص 173-224.
    25. طاهری، محسن و محمدجواد ارسطا (1395)، «بررسی تطبیقی مبانی اصل شفافیت از دیدگاه اسلام و نظریه حکمرانی خوب»، فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، ش 9، ص 3-24.
    26. عبدالحسین‌زاده، محمد و مهدی ثنائی (1394)، توانمندسازی خط‌مشی‌های عمومی با رویکرد شفافیت و مشارکت، نخستین کنفرانس ملی مدیریت دولتی ایران: خط‌مشی‌گذاری دولتی، تهران: دانشکده مدیریت دانشگاه تهران.
    27. عسگری، پوریا و امیر ساعد وکیل (1383)، نسل سوم حقوق بشر (حقوق همبستگی)، تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد، چ اول.
    28. عمید زنجانی، عباسعلی (1384)، فقه سیاسی، تهران: امیرکبیر، ج7، چ اول.
    29. فقیهی، ابوالحسن (1380)، «نظام‏های پاسخگویی در بخش دولتی»، فصلنامه مطالعات مدیریت، ش 50، ص 53-70.
    30. الماسی، مجید؛ مرتب، یحیی و محمدرضا علیزاده (1397)، شفافیت؛ شفافیت آرای نمایندگان پارلمان، گزارش پژوهشی مرکز پژوهش‏های مجلس(معاونت پژوهش‏های اقتصادی)، شماره مسلسل 16319.
    31. محسنی، وجیهه؛ هاشمی، سید محمد؛ جاوید، محمدجواد و بیژن عباسی (1398)، «تحلیل حقوقی نسبت‌سنجی حق دسترسی عموم به اطلاعات با تحقق حقوق شهروندی با تأکید بر نظام حقوقی ایران»، فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، ش 62، ص 321-354 .
    32. محمدی احمدآبادی، حسین؛ حکیم جوادی احمد و علی عبدالاحد (1399)، گزارش کارشناسی درباره طرح شفافیت آرای نمایندگان، مرکز پژوهش‏های مجلس(معاونت پژوهش‏های سیاسی-حقوقی)، شماره مسلسل 17163.
    33. مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری (1397)، گزارش توجیهی پیش‏نویس لایحه شفافیت، قابل دسترسی در http://css.ir/hgepvg
    34. مرکز مالمیری، احمد و مهدی مهدی‏زاده (1394)، «قانونگذاری پراکنده در نظام تقنینی ایران»، فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، ش 47، ص 157-184.
    35. مقدسین، حمیدرضا (1397)، «نظارت بر رئیس‌جمهور با تکیه بر اصل پاسخگویی»، فصلنامه علمی تخصصی مجله حقوقی دانشگاه اصفهان، ش 7، ص 95-112.
    36. ملک‏افضلی اردکانی، محسن (1389)، «آثار قاعده حفظ نظام»، نشریه حکومت اسلامی، ش 4، ص 108-146.
    37. موسی‌زاده، ابراهیم (1397)، «نقد کتاب مبانی حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران»، پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، ش 57، ص 327-328.
    38. ------------ (1387)، «تأملی در مفهوم، ماهیت و جایگاه حقوقی سیاست‌های کلی نظام»، فقه و حقوق، ش 17.
    39. مهرپور، حسین (1391)، مختصر حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران: دادگستر، چ سوم.
    40. ناعمه، حسن (1390)، «شفافیت و مبارزه با فساد در انعقاد قراردادهای اداری ایران»، مجله تحقیقات حقوقی، ش 4، ص36-9.
    41. هاشمی، سید محمد (1386)، حقوق بشر و آزادی‏های سیاسی، تهران: میزان، چ اول.

    ب) خارجی

    1. Aidt, TS. (2003), “Economic Analysis of Corruption: A Survey”, Economic Journal, Vol. 113, pp. F632-F652.
    2. Bassey, Ekanem Ekopo (2009), Freedom of Information as the Oxygen of Democracy: a Case Study on Nigeria, Thesis CEUeTD Collection.
    3. Beetham, D. (2007), Parliament and Democracy in the twenty-first Century: A guide to good practice, Inter-Parliamentary Union.
    4. Bellver, A, Kaufmann, D. (2005), Transparenting Transparency: Initial Empirics and Policy Applications, World Bank Policy Research Working Paper.
    5. Cuif, P. (2005), Le conflit d’intérêts, Revue trimestrielle de droit commercial, Número 1, ss 1-28.
    6. Harden, JJ, Kirkland, JH, Shea PE. (2020), “Legislative Transparency and Cridit Risk”, Legeslative studies Quarterly, pp, 1-30
    7. Hug, S. (2010), “Selection effects in roll call votes”, british journal of political science, Vol. 40, pp. 225-235.
    8. Izabela, J. (2012), Democratic Scrutiny, Transparency, and Modalities of Vote in the National Parliaments of the Member States and in the European Parliament, European Parliament.
    9. Mendel, T (2008), Freedom of Information: A Comparative Legal Survey, Paris: UNESCO.
    10. Mitchell, RB. (1998), Sources of Transparency: Information Systems in International Regimes, International Studies Quarterly, pp.109-130..
    11. (2006), OECD-Leitlinien für die Behandlung von Interessenkonflikten im öffentlichen Dienst, ss 5-16.
    12. Orbach, B. (2013), “What Is Government Failure”, 30Yale Journal on Regulation Online44, 44-56.
    13. Stasavage, D. (2004), Open-door or clsed-door? Transparency in Domestic and International Bargaining, International organization 58, pp, 667-703
    14. Stiglitz, JE. (1999), On Liberty, the Right to Know, and Public Discourse: the Role of Transparency in Public Life, Oxford Amnesty Lecture, Oxford, U.K.

    Verhoven, A. (2000), The Right To Information: A Fundamental Right?, Lecture at EIPA (Maastricht).