جایگاه و نقش مبانی نظام حقوقی در تفسیر اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق عمومی، دانشکده حقوق دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

2 عضو هیأت علمی دانشگاه علوم قضایی و خدمت اداری، تهران، ایران

چکیده

اخیراً نظریه‌ای در زمینه تفسیر قانون اساسی با عنوان نظریه «تفسیر اجتهادی» یا «تفسیر نظام‌مدار» مطرح شده است که به موجب آن، تفسیر بیش و پیش از آنکه به معنی کشف افاده الفاظ یا مراد مقنن باشد، کشف پاسخ نظام حقوقی است و ازآنجا که در میان اجزا و ارکان نظام حقوقی، دو جزء مهم «مبانی» و «اهداف» جایگاه مهم‌تری نسبت به سایر اجزا دارند، تفسیر قانون اساسی باید در بعد وجودی، تضمین‌کننده مبانی و در بعد کارکردی، تأمین‌کننده اهداف نظام حقوقی باشد. مقاله حاضر بر مبنای این نظریه، به روش توصیفی- تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای درصدد پاسخگویی به این پرسش است که اولویت دادن به مبانی نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران چگونه می‌تواند در فرایند تفسیر اصول قانون اساسی ایفای نقش کند؟ به تعبیر دیگر، اولویت دادن به مبانی نظام حقوقی در فرایند تفسیر، چه تفسیر متفاوتی نسبت به نظریات لفظ‌گرا، قصدگرا، غایت‌گرا و امثال آن ارائه خواهد کرد؟ یافته‌ها نشان داد که قول مختار در خصوص مفهوم مبانی نظام حقوقی، دلایل اعتبار و مشروعیت آن است و در دو سطح مبانی ناظر بر سیرت و مبانی ناظر به صورت، قابل ذکر است. همچنین با اولویت دادن به مبانی نظام حقوقی می‌توان قائل به نظارت شرعی بدوی و غیرتوقیتی شورای نگهبان نسبت به قوانین و مقررات بود؛ چنانکه تفسیر حدود اختیارت ولی‌فقیه در قانون اساسی نیز، با اولویت دادن به مبانی نظام حقوقی است که مقید به موارد منصوص در اصول قانون اساسی نخواهد بود.

کلیدواژه‌ها


  1. الف) فارسی و عربی

    قرآن کریم، ترجمه حجت‌الاسلام حسین انصاریان.

    1. ابن‌بابویه، محمد بن علی (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ دوم.
    2. ابن منظور، محمد بن مکرم (1410ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
    3. ارسطا، محمدجواد (1389)، نگاهی به مبانی تحلیلی نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، قم: بوستان کتاب، چ دوم.
    4. ارسطا، محمدجواد؛ بهادری جهرمی، علی (1393)، «حکومت اسلامی، معیار تشخیص و شاخصه‌های عملی»، دانش حقوق عمومی، ش 7، ص 27-46.
    5. افتخاری، اصغر؛ صادقی، محمد (1391)، «بررسی قاعده حفظ نظام و ابعاد آن در نظام حقوقی- سیاسی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه حقوق مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره 42، ش 4، زمستان، ص 21-40.
    6. بهادری جهرمی، محمد (1394)، بایسته‌های تفسیر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بر مبنای مفهوم و کارکرد تفسیر در نظام حقوق اساسی، رساله دوره دکتری حقوق عمومی، دانشگاه تهران (پردیس فارابی).
    7. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1387)، روش جدید در مقدمه علم حقوق، تهران: کتابخانه گنج دانش.
    8. --------------------- (1368)، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش، چ چهارم.
    9. --------------- (1386)، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران: کتابخانه گنج دانش، چ چهارم.
    10. جمالزاده، ناصر؛ باباخانی، مجتبی (1396)، «کاربرد قاعده حفظ نظام در اندیشه فقهی- سیاسی امام خمینی (ره)»، دانش سیاسی، ش 25، ص 5-40.
    11. جوان، موسی (1326)، مبانی حقوق، بی‌جا.
    12. حاجی ده‌آبادی، احمد (1387)، جبران خسارت بزه‌دیده (به هزینه دولت و نهادهای عمومی)، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    13. حرانی، ابن شعبه (1404ق)، تحف العقول، قم: جامعه مدرسین، چ دوم.
    14. حکمت‌نیا، محمود (1387)، مبانی مالکیت فکری، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چ دوم.
    15. حکمت‌نیا، محمود؛ معلی، مهدی؛ کاظمینی، سیدمحمدحسین (1394)، «درآمدی بر نظریه حقوقی اسلام»، مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی، دوره اول، ش 5، ص 449-496.
    16. خلف‌رضایی، حسین (1393)، «رویکردهای تفسیر قانون اساسی؛ با نگاهی به نظریات شورای نگهبان»، دانش حقوق عمومی، ش 7، ص 73-93.
    17. خلف‏رضایی، حسین؛ منصوریان، مصطفی (1393)، مکاتب و رویکردهای تفسیر قانون اساسی، گزارش پژوهشی شماره 13930024 پژوهشکده شورای نگهبان، تاریخ انتشار 27/3/1393.
    18. خمینی موسوی، روح‌الله (1378)، صحیفه امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
    19. دال، رابرت (1364)، تجزیه‌وتحلیل جدید سیاست، ترجمه حسین ظفریان، تهران: مترجم.
    20. دانش‌پژوه، مصطفی (1389)، مقدمه علم حقوق، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چ دوم.
    21. رشاد، علی‌اکبر (1379)، «منطق فهم دین»، قبسات، ش 18، ص 36-41.
    22. ساکت، محمدحسین (1370)، نگرشی تاریخی به فلسفه حقوق، تهران: جهان معاصر.
    23. صانعی، پرویز (1389)، حقوق و اجتماع، تهران: طرح نو، چ دوم.
    24. صورت مشروح مذاکرات شورای بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (1380)، تهران: اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی.
    25. صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (1364)، تهران: اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شواری اسلامی.
    26. طریحی، فخرالدین (1375)، مجمع البحرین، تهران: مکتبۀ المرتضویۀ.
    27. عابدی، احمد (1387)، «وحی قرآنی و وحی بیانی»، فصلنامه اندیشه نوین دینی، سال چهارم، ش 13، ص 49-62.
    28. عالم، عبدالرحمن (1393)، بنیادهای علم سیاست، تهران: نی، چ بیست‌وششم.
    29. عمید، حسن (1337)، فرهنگ عمید، تهران: ابن‌سینا.
    30. غمامی، سید محمدمهدی؛ منصوریان، مصطفی (1394)، «تضمین محدودیت‌های اصلاح قانون اساسی با تأمل بر آموزه‌ محدودیت‌های ضمنی»، دانش حقوق عمومی، ش 11، ص 111-128.
    31. ----------------------------------- (1395)، دادرسی اساسی تطبیقی، تهران: پژوهشکده شورای نگهبان.
    32. فتحی، محمد؛ کوهی اصفهانی، کاظم (1397)، نظرات شرعی فقهای شورای نگهبان براساس اصل 4 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (1359-1397)، تهران: پژوهشکده شورای نگهبان.
    33. فلسفی، هدایت‌الله (1394)، تحلیل علمی نظام حقوقی، جدال نورماتیویست‌های محض و نورماتیویست‌های معتدل و داوری پسانورماتیویست‌ها، تقریظ چاپ‌شده بر مقدمه کتاب مفهوم نظام حقوقی؛ درآمدی بر نظریه نظام حقوقی اثر ژوزف رز، ترجمه علی‌اکبر سیاپوش، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های حقوقی.
    34. کاتوزیان، ناصر (1377)، فلسفه حقوق، تهران: انتشار.
    35. ----------- (1385)، مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، تهران: انتشار، چ چهل‌ونهم.
    36. کدخدایی، عباسعلی؛ بهادری جهرمی، محمد (1397)، «ضرورت تفسیر قانون اساسی در پرتو ویژگی‌های این قانون»، مطالعات حقوق عمومی، دوره 48، ش 1، ص 1-21.
    37. کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق)، کافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دارالکتب الاسلامیۀ، چ چهارم.
    38. مزارعی، غلامحسن (1390)، تحلیل آراء تفسیری شورای نگهبان در پرتو اصول و مکاتب تفسیری، رساله دوره دکتری حقوق عمومی، استاد راهنما: دکتر سید محمد هاشمی، دانشگاه شهید بهشتی.
    39. معلوف، لویس (1380)، فرهنگ بزرگ جامع نوین (ترجمه المنجد)، ترجمه احمد سیّاح، تهران: اسلام، چ سوم.
    40. ملک‌افضلی اردکانی، محسن (1397)، قاعده حفظ نظام، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    41. ملک‌افضلی اردکانی، محسن؛ حائری، محمدحسن؛ فخلعی، محمدتقی؛ ارسطا، محمدجواد (1391)، «مفهوم نظام و کاربرد آن در فقه و اصول»، نشریه مطالعات اسلامی: فقه و اصول، سال چهل‌وچهارم، شماره پیاپی 1/88، ص 125-150.
    42. منصورآبادی، عباس؛ ریاحی،‌ جواد (1391)، «مفهوم‌شناسی «مبنا» در پژوهش‌های حقوقی»، پژوهش‌های حقوقی، ش 22، ص 9-24.
    43. موسی‌زاده، ابراهیم (1394)، «نظام‌واره حقوق عمومی در فقه سیاسی جمهوری اسلامی ایران»، حکومت اسلامی، سال بیستم، ش 3،صص 49-70

    ب) انگلیسی

    44. Brest, Paul(1980), The Misconceived Quest for the Original Understanding, 60 B.U. L. Rev.204, pp 135-147

    45. Easton, David (1965), A System analysis of political life, New York: Wiley.

    46. Garner, A. Brayan (2009), Black's Law Dictionary, U.S.A: Thomson Reuters, ninth edition.

    47. Kay, Richard S. (1988), “Adherence to the Original Intentions in Constitutional Adjudication: Three Objectives and Responses”, Northwestern University Law Review, vol. 82, p. 226- 247.

    48. Kelsen, Hans (1949), General Theory of Law and State, Harvard University press.