نقصان حکومت در فقه سیاسی؛ چالشها و الزامات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد حوزه علمیه قم، قم، ایران

چکیده

تکوین حکومت و پای‌بست مردم به نهاد حاکمیت، براساس مبانی فقهی عامه و امامیه، در گرو شکل‌یابی «صحیح» حکومت است. «صحیح بودن نهادها و سازوکارهای حاکمیتی» و در مقابل، نظریه‌ قوام‌نیافته فقهی «حکومت ناقص» در هریک از این مبانی، با وجود همنوایی، تفاوت‌های زیادی دارند. افزون‌بر این، نقصان حکومت، با چالش‌ها و ابهامات متعددی روبه‌روست که بر نسبت اختیارات و گستره ولیّ و مکلف به حاکمیت و تکالیف شهروندان تأثیرگذار خواهد بود. پژوهش حاضر با طرح و تبیین توصیفی-تحلیلی، از سویی به نسبت‌سنجی تطبیقی حکومت ناقص در فقه عامه و زمینه‌های آن در فقه امامیه می‌پردازد و از سویی به احکام مختلف حقوق عمومی چنین حکومتی نظر دارد. مسئله مشروعیت یا اعتبار اقدامات مقامات یا نهادهای حقوقی داخلی که فاقد شرایط شرعی یا قانونی‌اند یا می‌شوند، نیز در چارچوب حکومت ناقص، می‌تواند بعد کاربردی این نظریه در حقوق اساسی حکومت‌های چنینی باشد. نتیجه آنکه، در فقه سیاسی امامیه، حکومت جور، ولایت عدول مؤمنان و انتخاب شخص غیراصلح به حکمرانی می‌تواند قالب‌ها یا زمینه‌های تحقق حکومت ناقص قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم

    نهج‌البلاغه (1375)، ترجمه جعفر شهیدی، تهران: انتشارات علمی-فرهنگی، چ نهم.

    الف) فارسی و عربی

    1. ابن ابی‌یعلی، محمد (بی‌تا)، طبقات الحنابلة، بیروت: دارالمعرفة، چ دوم.
    2. ابن ادریس (1410ق)، السرائر، قم: مؤسسه نشر اسلامی، چ دوم، ج2.
    3. ابن الطقطقی (1415ق)، الفخری، فی الآداب السلطانیه، بیروت: دار الصادر، لا ط.
    4. ابن العربی، محمد بن عبدالله (1407ق)، العواصم من القواصم فی تحقیق مواقف الصحابة بعد وفاة النبی (ص)، تحقیق محمد جمیل غازی، بیروت: دار الجیل، چ دوم.
    5. ابن حزم (1416ق)، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، بیروت: دارالکتب العلمیة، چ اول، ج4.
    6. ابن طاووس، علی بن موسی (1375)، کشف المحجة لثمرة المهجة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چ اول.
    7. ابن‌طاووس، علی بن موسی (۱۳۷۶)، الاقبال بالاعمال الحسنة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، ط3، ج1.
    8. الاصفهانی، محمدحسین (1409ق)، الاجارة، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ دوم.
    9. انصاری، مرتضی (1415ق)، المکاسب، قم: مجمع الفکر الاسلامی، چ پنجم، ج3.
    10. ایروانی نجفی، میرزاعلی (1379)، حاشیة‌المکاسب، تهران: رشدیه، چ سوم.
    11. الآمدی، علی بن أبی علی (1992م)، الإمامة من أبکار الأفکار فی أصول الدین، تحقیق محمد الزبیدی، بیروت: دارالکتاب العربی، چ سوم.
    12. بحرانی، محمد سند (بی‌تا)، ملکیة الدولة، بی‌جا: بی‌نا، بی‌چا.
    13. البیهقی،‌ ابوبکر (1410ق)، شعب الایمان،‌ بیروت: دارالکتب العلمیه، چ اول.
    14. تفتازانی، سعدالدین (1407ق)، قاهره: مکتبة الکلیات الازهریه، چ اول، ج2.
    15. تفتازانی، مسعود بن عمر (1412ق)، شرح المقاصد، قم: الشریف الرضی، چ اول، ج5.
    16. حر عاملی، محمد بن حسن (1409ق)، وسائل‌الشیعة، قم: مؤسسه آل‌البیت (ع)، چ اول.
    17. حسینی المراغی (1418ق)، العناوین الفقهیه، قم: مؤسسة نشر اسلامی، ط3، ج2.
    18. حلبی، تقی‌الدین (1403ق)، الکافی فی الفقه، اصفهان: منشورات امام امیرالمؤمنین، ط2.
    19. حلی، حسن بن یوسف (1410ق)، نهایة الاحکام فی معرفةالاحکام، قم: اسماعیلیان، چ اول، ج2.
    20. حلی، حسن بن یوسف (۱۹۸۲م)، نهج الحق و کشف الصدق، بیروت: دارالکتب اللبنانی، چ اول.
    21. حمیدی، محمد بن فتوح (1423ق)، الجمع بین الصحیحین البخاری و مسلم، تحقیق: علی حسین البواب، بیروت: دارالنشر/دار ابن حزم، چ اول.
    22. خمینی، سید روح‌الله (1379)، کتاب البیع، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ سوم، ج2.
    23. خویی، سید ابوالقاسم (1378)، مصباح‌الفقاهة، قم: مؤسسه ‌النشر الاسلامی، چ دوم.
    24. رشیدی رنجبر، نوشین؛ دیاری بیدگلی، محمدتقی (1394)، «قبول ولایت از طرف سلطان جائر (برداشت حکم فقهی از ایه 55 سوره یوسف در تفاسیر فریقین)»، پژوهشنامه ثقلین، دوره 2، ش 3، صص 529-548.
    25. رشید رضا (1341)، الخلافة، طبعة القاهره، لا ط.
    26. زحیلی، وهبة (1997م)، الفقه الإسلامی وأدلته، دمشق: دار الفکر، چ چهارم.
    27. السنهوری، عبدالرزاق (1993م)، فقه الخلافه و تطویرها لتصبح عصبه امم شرقیه، القاهره: هیئه العامه للکتاب، چ دوم.
    28. الشاوی، توفیق محمد (بی‌تا)، فقه الحکومتة الاسلامیة، بین السنه و الشیعة، قاهره: منشورات العصر الحدیث، چ اول.
    29. الشریف المرتضی ( 1405ق)، رسائل، قم: دارالقران الکریم، لا ط.
    30. الشوکانی (لا ت)، فتح القدیر، قاهره: موقع الاسلام، لا ط، ج16.
    31. شهید اول (بی‌تا)، القواعد و الفوائد، قم: مفید، ج2.
    32. الطبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن احمد (1415ق)، المعجم الاوسط، تحقیق طارق بن عوض الله و عبدالمحسن بن ابراهیم الحسینی، القاهره: دارالحرمین، ط2.
    33. الطماوی، سلیمان محمد (1973م)، مبادئ القانون الاداری، القاهرة: دارالفکر العربی، چ اول ج2.
    34. طوسی، محمد بن حسن (1365)، التهذیب،‌ تهران: دارالکتب الاسلامیه، چ دوم، ج 6.
    35. عاملی، محمد بن مکی (۱۴۱۳ق)، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم: معارف اسلامی، چ دوم، ج6.
    36. عراقی، ضیاءالدین (1411ق)، منهاج‌الاصول، تقریر: محمد ابراهیم کرباسی، بیروت: دارالبلاغه، چ اول، ج1.
    37. عضدالدین ایجی، عبدالرحمن بن احمد (بی‌تا)، المواقف، قم: الشریف الرضی، چ اول، ج7.
    38. عمید زنجانی، عباسعلی (بی‌تا)، «دیدگاه حکومتی در نظریه حسبه، فرضیه حکومت با اختیارات محدود»، حکومت اسلامی، سال دوم، ش 1، صص 14-21.
    39. عنایت، حمید (1380)، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، تهران: خوارزمی، چ چهارم.
    40. العواء،‌ محمدسلیم (1424ق)، النظام السیاسی فی الاسلام، دمشق: دارالفکر، چ اول.
    41. قهرمان‌نژاد، بهاءالدین؛ فرهمندپور، فهیمه؛ حقیقت، سید صادق؛ مهاجرنیا، محسن؛ حسنی نسب، مرتضی (1393)، «تعامل با سلطان جور در اندیشه شیخ مفید»، کاوشی نو در فقه اسلامی، سال بیست‌ویکم، ش 2، صص 103-1203.
    42. کردستانی، محمد وسیم (بی‌تا)، تقریب المرام، قاهره: دار البصائر، چ اول.
    43. مجلسی، محمدباقر (1983م)، بحارالانوار، بیروت: مؤسسه الوفاء، چ چهارم، ج72.
    44. محقق حلی، جعفر بن حسن (۱۴۰۷ق)، المعتبر فی شرح المختصر، قم: سیدالشهدا، چ چهارم، ج1.
    45. معتزلی، ابن ابی الحدید ( 1404ق)، شرح نهج‌البلاغه، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چ چهارم، ج2.
    46. مفید، محمدبن محمد (1413ق) المقنعة، قم: کنگرۀ جهانی شیخ مفید، چ سوم.
    47. مکارم شیرازی، ناصر (1424ق)، کتاب‌النکاح، قم: انتشارات مدرسه امام علی (ع)، چ اول، ج2.
    48. مکارم شیرازی، ناصر (1386)، بحوث فقهیه، تهران: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، چ دوم..
    49. منتظری، حسینعلی (بی‌تا)، البدر الزاهر، تقریرات درس آیت‌الله بروجردی، قم: دفتر آیت‌الله منتظری، چ سوم.
    50. -------------- (1408)، دراسات فی ولایه الفقیه و فقه الدوله الاسلامیه، قم: المرکز العالمی للدراسات‌الاسلامیه، چ1 اول، ج2.
    51. نائینی، محمدحسین (1376)، فوائدالاصول، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چ اول، ج1.
    52. --------------- (1418ق)، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، قم: مؤسسه نشر اسلامی، چ2، ج1.
    53. النووی (بی‌تا)، روضه‌الطالبین و عمده المفتین،‌ قاهره: موقع الوراق، چ دوم.
    54. ورعی، سید جواد (بی‌تا)، «تصدی منصب در دولت جائر»، مطالعات فقه معاصر، سال اول، ش 1، صص 129-159.
    55. وصفی، مصطفی کمال (1974م)، النظام الدستوری فی الاسلام، قاهره: مکتبة وهبة، مطبعة الامانة، چ اول.
    56. هاشمی، سید محمدامین (1388)، «ولایت عدول مؤمنان»، حکومت اسلامی، سال چهاردهم، ش 4، صص 129-154.

     

    ب) لاتین

    1. Bahcheli. T (2013), Barry Bartmann, and Henry Srebrnik (eds.), De Facto States: The Quest for Sovereignty; and Nina Caspersen and Gareth Stansfield, Unrecognized States in the International System.
    2. Pegg. S (1998), De Facto States in the International System, Institute of International Relations No. 21, United states: The University of British Columbia.
    3. Stilt, Kristen and Gandhavadi, Swathi (2011), "Strategies of Muslim Family Law Reform". Faculty Working Papers. http://scholarlycommons.law.northwestern.edu/facultyworkingpapers/11.
    4. Stansfield. G (2008), Unrecognized States in the International System, Chaim Kaufmann, “Possible and Impossible Solutions to Ethnic Civil Wars,” International Security Vol. 20, No. 4, .99-123