مصلحت اجتماعی در فقه امامیه؛ از مفهوم تا ضابطه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حقوق عمومی دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

2 استادیار و عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

چکیده

با تتبع در آثار فقهای شیعه، وجوه مختلفی برای مصلحت مطرح می‌شود که از جمله آن‌ها مفهوم «مصلحت اجتماعی» است. مراد از این مفهوم، که در مقابل مصلحت فردی قرار دارد، مصالحی است که در حوزه جامعه وجود دارد و دارای مصادیقی چون برقراری نظم و اداره صحیح امور جامعه، بالا رفتن سطح تحصیلات و فرهنگ در جامعه اسلامی و اموری از این قبیل است. بررسی متون فقهی نشان می‌دهد که مصلحت فردی هرچند در تشریع احکام نقشی مؤثر دارد، ولی در مقام تعارض با مصالح اجتماعی معمولاً تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد و در دیدگاه شرع همواره مصالح نوعی و اجتماعی بر مصالح فردی تقدم دارد. لکن مطلب حائز اهمیت آن است که هر تصمیم یا صلاحدیدی را نمی‌توان ذیل عنوان مصلحت اجتماعی قرار داد؛ مصلحت اجتماعی در نزد فقهای شیعه ضوابط و معیارهایی دارد که حدود آن را از سایر مسائل، مشخص و منقح می‌سازد. در این مقاله تلاش شده است تا ضمن تبیین حدود و ثغور مفهوم مصلحت اجتماعی، ضوابط و شاخص‌های مصلحت اجتماعی در فقه شیعه ارائه شود تا زمینه سوءاستفاده‌های احتمالی از آن محدود یا مسدود شود.

کلیدواژه‌ها


الف) فارسی و عربی
1. ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1416ق)، لسان العرب، بیروت: دارالحیاء التراث العربی.
2. افتخاری، علی‌اصغر (1392)، «تبارشناسی قاعده مصلحت در فقه سیاسی شیعه»، سیاست متعالیه، سال اول، ش ۱، ص 79-96.
3. افضلی اردکانی، محسن (1395)، «سنجه‌های تشخیص مصلحت نظام از منظر فقه سیاسی اسلام»، مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق، سال دهم، ش 33، ص 5-25.
4. ایزدهی، سید سجاد (1392)،‌ «ضواب مصلحت در فقه شیعه»، سیاست متعالیه، سال اول، ش ۱، ص 29-58.
5. آلتمن، اندرو (1386)، درآمدی بر فلسفه حقوق، ترجمه بهروز جندقی، قم: مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
6. بحرانی، شیخ یوسف (1376)، الحدائق الناظره، نجف: دارالکتب الاسلامیه، جلد ۱.
7. البوطی، محمد سعید رمضان (1384)، مصلحت و شریعت؛ مبانی، ضوابط و جایگاه مصلحت در اسلام، ترجمه اصغر افتخاری، تهران: گام نو.
8. بهادری جهرمی، علی؛ علم‌الهدی، حجت (1390)، صلاحیت شورای نگهبان در تشخیص ضرورت تفویض قانون‌گذاری به کمیسیون­های داخلی (اصل هشتادوپنجم قانون اساسی)، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
9. تقی‌زاده، جواد؛ نجابتخواه، مرتضی؛ فولادوند، سجاد (1395)، «مفهوم ضرورت در اصل هشتادوپنجم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، دانش حقوق عمومی، سال پنجم، ش ۱۶، ص23 -40.
10. حسینی، سید علی (1381)، «سیر تطور مصلحت در فقه شیعه»، پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، ش ۱، 78-107.
11. حیدری، موسی‌الرضا (1396)، مبانی و ادله تقدم مصالح اجتماعی بر مصلحت فردی از دیدگاه مذاهب اسلامی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه حکیم سبزواری.
12. خمینی، روح‌الله (1368)، صحیفه نور، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی.
13. دارینی، علی (1380)، «واپژوهی؛ مصلحت و جایگاه آن»، راهبرد، ش ۱۹، 245-264.
14. دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
15. رازی، فخرالدین (1412ق)، المحصول فی علم الاصول، بیروت: مؤسسه الرساله.
16. راسخ، محمد (1387)، حق و مصلحت‌ (مقالاتی در فلسفه حقوق، فلسفه حق و فلسفه ارزش)، تهران: طرح نو.
17. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد (1412ق)، مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دارالقلم.
18. رحمت­الهی، حسین؛ پناهی بروجردی، زهرا (1390)، «بررسی تطبیقی مصلحت در مکاتب فردگرا و جمع‌گرا غربی و فقه امامیه»، حقوق اسلامی، ش ۲۸، ص 105-138.
19. زرکشی، بدرالدین محمد (1421ق)، البحر المحیط فی أصول الفقه، بیروت: دارالکتب العالمیه.
20. سبحانی، جعفر (1360)، منشور جاوید قرآن، قم: کتابخانه عمومی امام امیرالمؤمنین، ج ۱.
21. سید رضى، محمد بن حسین (1414ق)، نهج البلاغه، به تحقیق صبحی صالح، قم: هجرت.
22. الشرتونی، سعید الخدری (1410ق)، اقرب الموارد، قم: دارالهجره.
23. شیخ مفید، محمد بن نعمان (1410ق)، المقنعه، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
24. طریحی، فخرالدین (1362)، مجمع البحرین، تهران: مکتبه المرتضویه.
25. طوسی، محمد بن حسن (1407ق)، الخلاف، به تصحیح علی خراسانی و دیگران، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
26. ------------------ (1390ق)، الاستبصار فیما اختلف فیه من الاخبار، تهران: دارالکتاب الاسلامیه.
27. عاملی (شهید اول)، محمد بن مکی (1414ق)، الدروس الشرعیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
28. --------------------- (1372)، القواعد و الفوائد، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی، ج ۱.
29. عاملی (شهید ثانی)، زین‌‌الدین بن علی (1413ق)، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه.
30. عباسی، بیژن؛ سهرابلو، علی (1395)، «ضرورت در قانون اساسی؛ مفهوم- مرجع تشخیص و نظارت»، دانش حقوق عمومی، سال پنجم، ش ۱۵، ص 79-98.
31. علم‌الهدی، علی بن الحسین (1363)، الذریعه الی اصول الشرعیه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
32. علیدوست، ابوالقاسم (1387)، «مصلحت در فقه امامیه»، فقه و حقوق، ش ۱۸، ص 35-58.
33. غزالی، محمدبن محمد (1417ق)، المستصفی من علم الاصول، بیروت: مؤسسه الرساله.
34. الفراهیدی، خلیل بن احمد (1414ق)، العین، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
35. الفیومی، احمدبن محمد (1405ق)، المصباح المنیر، قم: دارالهجره.
36. کاتوزیان، ناصر (1385)، فلسفه حقوق، تهران:، شرکت سهامی انتشار.
37. کلانتری، علی‌اکبر (1376)، «فقه و مصلحت نظام»، فقه، ش ۱۱ و ۱۲، ص 216-292.
38. گرجی، ابوالقاسم (1375)، مقالات حقوقی، تهران:، انتشارات دانشگاه تهران، ج ۲.
39. محقق کرکی، علی بن الحسین (1409ق)، الرسائل، قم: کتابخانه عمومی حضرت آیه‌‌الله العظمی مرعشی نجفی.
40. مخلصی، عباس (1378)، «بازشناسی فقه اجتماعی امام خمینی»، فقه؛ کاوشی نو در فقه اسلامی، ش ۲۱ و ۲۲، ص 160-208.
41. مرتضی زبیدی، محمدبن محمد (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالفکر.
42. مطهری، مرتضی (1374)، دوره کامل آشنایی با علوم اسلامی، تهران: دفتر انتشارات اسلامی، ج ۳.
43. ----------- (1377)، اسلام و مقتضیات زمان، تهران: صدرا.
44. مکارم شیرازی، ناصر (1422ق)، بحوث فقهیه هامه، قم: انتشارات مدرسه امام علی بن ابیطالب.
45. میرزای قمی، ابوالقاسم بن محدحسن (1396)، قوانین الاصول، به تحقیق رضا حسین صبح، قم: دار زین‌العابدین، چ اول.
46. نجفی، محمدحسن (1362)، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
47. نیکزادی، عباس (1385)، «جایگاه مصلحت در بستر قانون‌گذاری حکومت اسلامی»، مطالعات راهبردی زنان، ش ۳۳، ص130-160.
48. وحید بهبهانی، محمدباقر (1383)، الفوائد الحائریه، قم: مجمع الفکر الاسلامی