بررسی نسبت قاعده تقاص با قاعده منع اخلال در نظام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه حضرت معصومه(س)، قم، ایران

چکیده

یکی از قواعد اساسی و زیربنایی فقه، قاعده منع اختلال در نظام و به بیان دیگر وجوب حفظ نظام است. در لابه‌لای متون فقهی به مصادیق بسیاری برمی‌خوریم که فقها به‌دلیل اخلال در نظام وجود چیزی را نفی می‌کنند یا به عکس به‌منظور حفظ نظام امری را لازم تلقی می‌کند. از سوی دیگر، براساس مبانی فقهی، یکی از طرق وصول حقوق مالی تقاص است. نهاد تقاص پس از انقلاب از سوی قانون‌گذار مورد توجه قرار نگرفت، این در حالی است که رویه قضایی به پیروی از فقه در بسیاری از موارد تقاص را به‌عنوان عاملی موجهه تلقی کرده است. دلیل بی‌توجهی قانون‌گذار، نگرانی برخی حقوقدانان ناشی از ایجاد هرج و مرج به‌واسطه این تأسیس است، لیکن با مروری بر شرایط تقاص خواهیم دید که قلمرو این نهاد وسیع و بی‌ضابطه نبوده و منوط به تحقق شرایطی است که با توجه به مقتضیات جامعه و نظم عمومی ایجاد می‌شود، به همین سبب منع ارتکاب جرم در تقاص شرط است و ازاین‌رو تقاص اضراری پذیرفته نیست. در این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی، ضمن تأکید بر اهمیت حفظ نظام و منع اختلال در آن بیان می‌شود که با توجه به شروطی که شارع در تقاص آورده است، تعارض چندانی بین این دو به‌وجود نخواهد آمد.

کلیدواژه‌ها


1.ابن‌عابدین، محمد (1415ق)، تکمله حاشیه رد المحتار، بیروت: دارالفکر، چ اول.
2.ابن‌منظور، محمد (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دارالفکر، چ سوم.
3. اردبیلی، احمد (1403ق)، مجمع الفایده و البرهان، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ اول.
4. اردبیلی، سید عبدالکریم (1423ق)، فقه القضا، قم: مؤسسه النشر لجامعه المفید، چ دوم.
5. ارسطا، محمدجواد؛ بهادری جهرمی، علی (1393)، «حکومت اسلامی-معیار تشخیص و شاخصه‌های عملی»، فصلنامه دانش حقوق عمومی، ش 7، ص 27-46.
6. آشتیانی، میرزا محمدحسن (1425ق)، کتاب القضا، قم: زهیر، چ اول.
7. خمینی، روح‌الله (بی‌تا)، تحریرالوسیله، قم: مؤسسه دارالعلم، چ اول.
8.امین، سیده نصرت (1361)، مخزن‌العرفان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات نهضت زنان اسلامی، چ اول.
9.بحرالعلوم، محمد (1403ق)، بلغه الفقیه، تهران: منشورات مکتبه الصادق، چ چهارم
10. بروجردی، آقاحسین (1386)، جامع احادیث شیعه، تهران: فرهنگ سبز، چ اول.
11. بهبهانی، محمدباقر (1417ق)، حاشیه مجمع الفائده و البرهان، قم: موسسه العلامه البهبهانی، چ اول.
12. تقی‌زاده داغیان، مجتبی (1387) «تقاص»، مجله الهیات و حقوق، ش27، ص 187-216.
13. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1388)، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش، چ چهارم.
14. جوهری، اسماعیل (1410ق)، الصحاح، بیروت: دارالعلم للملایین، چ اول.
15. حائری طباطبایی، سید علی (1418ق)، ریاض المسائل، قم: مؤسسه آل‌البیت(ع)، چ اول.
16.حبیب زاده، محمدجعفر (1389)، تحلیل جرائم کلاهبرداری و خیانت در امانت، تهران: دادگستر، چ اول.
17. حر عاملی، محمد (1409ق)، وسایل‌الشیعه، قم: مؤسسه آل‌البیت (ع)،چ اول.
18. حلی، مقداد (1404ق)، التنقیح الرائع، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چ اول.
19. خامنه‌ای، سید علی (1415ق)، اجوبه الاستفتائات، بیروت: دارالاسلامیه، چ اول.
20. خوانساری، سید احمد (1405ق)، جامع المدارک، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چ دوم.
21. خویی، ابو القاسم (1403ق)، مبانی تکمله المنهاج، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ اوّل.
22._______________ (بی‌تا)، مصباح الفقاهه، بی‌نا.
23. دهخدا، علی‌اکبر (1373)، لغت‌نامه دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ اول.
24. راغب اصفهانی، حسین (1412ق)، مفردات الفاظ قرآن، بیروت: دارالعلم، چ اول.
25. رحمانی، قدرت‌الله؛ الفت‌پور، محمدعلی (1397)، «بررسی سنجه‌های اولویت‌بندی احکام شریعت در نظام مقاصد حکومت اسلامی»، فصلنامه دانش حقوق عمومی،ش 19، ص 25-48.
26. رشتی، میرزا حبیب‌الله (1401ق)، کتاب القضا، قم: دارالقرآن الکریم، چ اول.
27. زحیلی، وهبه (1418ق)، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، بیروت: دارالفکر المعاصر، چ دوم.
28. سبحانی، جعفر (1418ق)، نظام القضا، قم: مؤسسه امام صادق(ع)، چ اول.
29. سبزواری، سید عبدالاعلی (1413ق)، مهذب الاحکام، قم: مؤسسه المنار، چ چهارم.
30. شیرازی، سید عبدالله (1404ق)، کتاب القضا، مشهد: مؤسسه امام امیرالمومنین(ع)، چ اول.
31. صدوق، محمد (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ دوم.
32. صیمری، مفلح (1420ق)، غایه المرام، بیروت: دارالهادی، چ اول.
33. طباطبایی حکیم، سید محسن (بی‌تا)، نهج‌الفقاهه، قم: انتشارات 22 بهمن، چ اول.
34. طباطبایی قمی، سید تقی (1423ق)، الانوار البهیه فی القواعد الفقهیه، قم: محلاتی، چ اول.
35._______________ (1413ق)، عمده المطالب، قم: کتابفروشی محلاتی، چ اول.
36._______________ (1426ق)، مبانی منهاج الصالحین، قم: منشورات قلم الشرق، چ اول.
37. طبرسی، احمد (1403ق)، الاحتجاج، مشهد: نشر مرتضی، چ اول.
38. طبری، محمد (بی‌تا)، دلائل الامامه، قم: دار الذخائر للمطبوعات.
39. طوسی، محمد (1390ق)، الاستبصار، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چ اول.
40._________ (1407ق)، الخلاف، قم: انتشارات اسلامی، چ اول.
41._________ (1400ق)، النهایه، بیروت: داراالکتاب العربی، چ دوم.
42._________ (1387ق)، المبسوط، تهران:مکتبه المرتضویه،چ سوم.
43. طیّب، سیدعبدالحسین (1378)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام، چ دوم.
44. عالم، عبدالرحمن (1383)، بنیادهای علم سیاست، تهران: نشر نی، چ دوازدهم.
45. عاملی (شهید اول)، محمد (1410ق)، اللمعه الدشقیه، بیروت: دارالتراث، چ اول.
46.________________ (1414ق)، غایه المراد، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چ اول.
47. عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین (1410ق)، الروضه البهیه، قم: نشر داوری، چ اول.
48.__________________ (1413ق)، مسالک‌الافهام، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه، چ اول.
49. عروجانی، مصطفی (1406ق)، النظریه العامه للقانون، مصر: دار المنار، چ اول.
50.علامه حلی، حسن (1410ق)، ارشاد الاذهان، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ اول.
51. -------------- (1342)، الرجال، تهران: دانشگاه تهران، چ اول.
52.___________ (1413ق)، قواعد الاحکام، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ اول.
53.___________ (1412ق)، منتهی المطلوب، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه، چ اول.
54. علیدوست، ابوالقاسم، درس خارج فقه، به نقل از سایت http://a-alidoost.ir/persian/lessons.
55. عمید، حسن (1390)، فرهنگ عمید، تهران: اشجع، چ دوم.
56. فاضل آبی، حسن (1417ق)، کشف الرموز، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ سوم.
57. فاضل اصفهانی، محمد (1416ق)، کشف اللثام، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ اول.
58. فاضل لنکرانی، محمد (1420ق)، تفصیل الشریعه -القضا و الشهادات، قم:‌ مرکز فقهی ائمه اطهار، چ اول.
59. فخر المحققین، محمد (1378)، ایضاح الفوائد، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چ اول.
60. فراهیدی، خلیل‌بن احمد (1410ق)، کتاب العین، قم: هجرت، چ دوم.
61. فرح‌زادی، علی‌اکبر (1393)، «توکیل در تقاص»، مجله مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، ش 36، ص 19-30.
62. فضل‌الله، سید محمدحسین (1419ق)، تفسیر من وحی القران، بیروت: دار الملاک للطباعه و النشر، چ دوم.
63. فقعانی، علی (1418ق)، الدر المنضود، قم: مکتبه امام العصر، چ اول.
64. فیض کاشانی، محمد (1406ق)، الوافی، اصفهان: کتابخانه امیرالمؤمنین(ع)، چ اول.
65. قرطبی، محمد (1364)، الجامع لاحکام القرآن، تهران: ناصرخسرو، چ اول.
66. قرشی، سید علی‌اکبر (1377)، تفسیر احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت، چ سوم.
67. کاشانی، فتح‌الله (1336)، تفسیر منهج الصادقین، تهران: کتابفروشی محمدحسن علمی، چ اول.
68. کاشف الغطاء، محمد (1359ق)، تحریر المجله، نجف: مکتبة المرتضویه، چ اول.
69. --------------- (1366ق)، وجیزه الاحکام، نجف: مؤسسه کاشف الغطاء، چ دوم.
70. کلینی، محمد (1407ق)، الکافی، تهران: انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چ چهارم.
71. گلپایگانی، سیدمحمدرضا.(1413ق)، کتاب القضا، قم: دار القرآن الکریم، چ اول.
72. مامقانی، عبدالله (بی‌تا)، مناهج المتقین، قم: مؤسسه آل‌البیت (ع).
73. مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحارالانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ اول.
74. مجلسی، محمدتقی (1406ق) روضه المتقین، قم: مؤسسه کوشانبور، چ دوم.
75 .محقق حلّی، نجم‌الدین (1408ق)، شرایع الاسلام، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چ دوم.
76.______________.(1418ق)، مختصر النافع، قم: مؤسسه المطبوعات الدینیه، چ ششم.
77. مشکینی، علی (1379)، مصطلحات الفقهی، قم: نشرالهادی، چ دوم.
78. معاونت آموزش قوه قضائیه(1385)، گنجینه آراء فقهی قضایی، قم: دفتر آموزش روحانیون و تدوین متون فقهی.
79. معین، محمد (1382)، فرهنگ فارسی، تهران: زرین، چ اول.
80. مکارم شیرازی، ناصر (1374)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چ اول.
81. میرازی قمی، ابوالقاسم (1378ق)، قوانین‌الاصول، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیه، چ دوم.
82._____________ (1413ق)، جامع الشّتات، تهران: کیهان، چ اول.
83. مؤمن قمی، محمد (1422ق)، مبانی تحریرالوسیله- قضا و شهادات، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چ اول.
84. نجاشی، احمد (1365)، رجال، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چ ششم.
85. نجفی، محمدحسن (1404ق)، جواهر الکلام، بیروت: دار احیا التراث العربی، چ هفتم.
86. نراقی، احمد (1415ق)، مستند الشیعه، قم: مؤسسه آل‌البیت (ع)، چ اول.
87. نووی، محی‌الدین (1422ق)، روضه الطالبین، لبنان: دارالفکر، چ اول.
88. وحید بهبهانی، آقامحمد (1421ق)، مقامع الفضل، قم: مؤسسه علامه بهبهانی، چ اول.
89. یزدی، سید محمدکاظم (1414ق)، تکمله العروه الوثقی، قم: کتابفروشی داوری، چ اول.