رویکرد فقهی به رأی ممتنع

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد حوزه علمیه قم، قم، ایران

چکیده

رأی به‌مثابه فعل سرنوشت‌ساز در انتخابات، فارغ از میزان تأثیر در نظم مردم‌سالاری دینی، در همه‌پرسی و انتخابات، گاه شکل ممتنع به خود می‌گیرد و به‌صورت سفید انداخته می‌شود. نظام‌های حقوقی، هریک تحلیلی در هویت و اثر رأی ممتنع برگزیده‌اند؛ اما در نظام حقوق اساسی ایران، رأی ممتنع در زمره آرای مأخوذه و باطل انگاشته می‌شود. مسئله اساسی این اثر، تحلیل رأی ممتنع در دو جانب شهروند و نیز مواجهه حقوقی نظام انتخاباتی حاکم است. در سوی اول، هویت حق‌انگار یا حکم‌انگار رأی ممتنع، وضعیت حقوقی انتخاب‌کننده در قبال شرکت در انتخابات را مشخص می‌سازد و تکلیف یا حق او را نسبت به نظام سیاسی و نیز نامزدهای انتخاباتی روشن می‌کند. در مقابل، رأی ممتنع اخذشده از سوی مجریان، چه هویت و اثری بر سرنوشت انتخابات و نظام سیاسی خواهد داشت. این نوشته براساس مطالعات کتابخانه‌ای و رویکرد توصیفی-تحلیلی، بی‌آنکه در دوگانه حق یا تکلیف گرفتار آید، حفظ نظام سیاسی و وجوب مشورت‌دهی به حاکم اسلامی را قیودی بر حق رأی یا مبنایی برای حرمت‌دهی به رأی ممتنع می‌داند و ماهیت رأی ممتنع را نیز از قبیل سکوت یا «لا أدری» تحلیل می‌کند.

کلیدواژه‌ها


  1. الف: فارسی و عربی

    1. ابن‌ادریس، جعفر (1410ق)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چ دوم.
    2. ابن‌خلدون، عبدالرحمان (1366)، المقدمه، برگردان محمد پروین گنابادی، تهران: علمی و فرهنگی، چ دوم.
    3. ابن‌قدامه، عبدالله (بی‌تا)، المغنی، بیروت: دار الکتاب العربی، بی‌چا.
    4. اسماعیل، یحیی (1406ق)، منهج السنة فی العلاقة بین الحاکم والمحکوم، قاهره: دارالوفاء، الطبعة الاولی.
    5. انصاری، مرتضی (1410ق)، کتاب المکاسب، قم: دارالکتاب، چ سوم.
    6. آشتیانی، میرزا محمدحسن (1425ق)، کتاب القضاء، قم: زهیر، چ اول.
    7. بحرانی، احمد (1419ق)، الرسائل الأحمدیة، قم: دار المصطفی لإحیاء التراث، چ اول.
    8. البحری، حسن (2009)، القانون الدستوری "النظریة العامة"، دمشق: الجامعـة الافتراضـیة السوریة، الطبعة الأولی.
    9. برقی، احمد (1371)، المحاسن، قم: دار الکتب الإسلامیة، دوم.
    10. بهوتی، منصور (1418ق)، کشاف القناع، بیروت: دار الکتب العلمیه، بی‌چا.
    11. جوادی آملی، عبدالله (1378)، ولایت فقیه، ولایت فقه و عدالت، قم: اسراء، چ دوم.
    12. حائری، سید کاظم (1399ق)، أساس الحکومة الإسلامیة، بیروت: مطبعة النیل، چ اول.
    13. __________ (1415ق)، القضاء فی الفقه الإسلامی، قم: مجمع اندیشه اسلامی، چ اول.
    14. حسینی شیرازی، سید محمد (1409ق)، الفقه، بیروت: دارالعلوم، چ دوم.
    15. _________ (1428ق)، من فقه الزهراء علیها السلام، قم: رشید، چ اول.
    16. حلّی، نجم‌الدین (1413ق)، الرسائل التسع، قم: کتابخانه آیة‌الله مرعشی، چ اول.
    17. خمینی موسوی، سید روح‌الله (1379)، صحیفه امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، بی‌چا.
    18. __________ (بی‌تا)، تحریرالوسیلة، قم: مؤسسه مطبوعات دارالعلم، چ اول.
    19. دلّة، سام سلیمان (2002)، مبادئ القانون الدستوری والنظم السیاسیة، دمشق: مطبعة المحبة، الطبعـة‌الثانیة.
    20. زحیلی، وهبه ( 1997)، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق: دارالفکر المعاصر، الطبعة الثانیة.
    21. سیف‌زاده، حسین (1373)، «تحول از مشارکت منفعلانه به مشارکت فعالانه: تأمل نظری»، فصلنامه دانشکده حقوق و علوم سیاسی، سال هفتم، دور دوم، ش 32، صص 45-78.
    22. السنهوری، عبدالرزاق (2001)، فقه الخلافة و تطوره لتصبح عصبة امم شرقیّة، تحقیق توفیق الشاوی و نادی عبدالرزاق، بیروت: دارالفکر العربی، الطبعة الاولی.
    23. شمس‌الدین، محمدمهدی (1403ق)، اصول الحکم والادارة فی الاسلام، قم: دارالثقافة، الطبعة الثالثة.
    24. _______ (1412ق)، نظام الحکم و الادارة فی الاسلام، بیروت: دارالثقافة، الطبعة الثانیة.
    25. الشنتوت، خالد احمد (2008)، الانتخابات أمانة و شهادة، بی‌جا: بی‌نا، الطبعة الثالثة.
    26. شیحا، إبراهیم عبد العزیز (2000)، النظم السیاسیة والقانون الدستوری، تحلیل النظـام الدسـتوری المصری، الإسکندریة: منشأة المعارف، الطبعة الثالثة.
    27. صبری، السید (1949)، مبادئ القانون الدستوری، القاهرة: المطبعة العالمیة، طبعـة عـام 1949.
    28. طباطبایی، سید محمدحسین (1362)، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چهارم.
    29. طرابلسی، ابن‌براج (1406ق)، المهذب، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ اول.
    30. طوسی، ابوجعفر (1409ق)، التبیان فی تفسیر القرآن، قم: اسلامی، بی‌چا.
    31. ___________ (بی‌تا)، المبسوط فی فقه الامامیه، تصحیح محمد باقر بهبودی، بیروت: مکتبة المرتضویة، الطبعة الاولی.
    32. عاملی، زین الدین بن علی (1412ق)، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چ اول.
    33. ____________ (1413ق)، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم: موسسه معارف اسلامی، لا ط.
    34. عبدالمجید، احمد فوأد عبدالجواد (1998)، البیعة عند مفکّری اهل السنة و العقد الاجتماعی فی الفکر السیاسی الحدیث: دراسة مقارنة فی الفلسفة السیاسیة، قاهره: بی‌نا، بی‌چا.
    35. العطار، فؤاد (1968)، النظم السیاسیة، القاهرة: دار النهضة العربیة، طبعة الاولی.
    36. عفیفی، کامل (2002)، الأنظمة النیابیة الرئیسیة، نشاتها، تطورها، تطبیقاتها، دراسة تحلیلیـة مقارنة، الإسکندریة: منشأة المعارف، طبعة سنة 2002.
    37. عوده، عبدالقادر (1959م)، التشریـع الجنایـی الاسلامی مقارنـاً بالقانون الوضعی، قاهره: دارالعروبه، الطبعة الاولی.
    38. قلقشندی، احمد بن عبدالله الشافعی (1407ق)، صبح الاعشی، بیروت: دارالکتب العلمیة، بی‌چا.
    39. کاشف الغطاء، حسن بن جعفر (1422ق)، أنوار الفقاهة، نجف: مؤسسه کاشف الغطاء، چ اول.
    40. کعبی، عباس؛ حکیمی، سجاد (1392)، «ماهیت نمایندگی مجلس در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران»، مجله حکومت اسلامی، سال نوزدهم، ش دوم، پیاپی 72، صص 56-92.
    41. گیلانی، میرزا حبیب‌الله رشتی (1401ق)، کتاب القضاء، قم: دار القرآن الکریم، چ اول.
    42. متقی هندی، علاءالدین (1397ق)، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوة السقا، بیروت: مکتبة التراث الاسلامی، لاط.
    43. مجلسی، محمدباقر (1374)، بحارالانوار، تهران: کتابفروشی اسلامی، چ سوم.
    44. ___________ (1404ق)، مرآة العقول، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چ دوم.
    45. مفید، محمد بن محمد بن النعمان العکبری (1413ق)، الجمل، قم: کنگره شیخ مفید، چ سوم.
    46. منتظری، حسینعلی (1408ق)، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه‌ محمود صلواتی و ابوالفضل شکوری، قم: مؤسسه‌ کیهان، چ اول.
    47. موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم (1423ق)، فقه القضاء، قم: دفتر معظم‌له، چ دوم.
    48. مؤمن قمّی، محمد (1422ق)، مبانی تحریر الوسیلة - القضاء و الشهادات، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ اول.
    49. نجارزادگان، فتح‌اله و مصطفی مسعودیان (1388)، «بررسی تطبیقی جرائم علیه عدالت قضایی از دیدگاه قرآن و حقوق کیفری ایران»، پژوهش‌های میان‌رشته‌ای قرآن کریم، دوره اول،  ش 3، صص 29-46.
    50. نجفی، محمدحسن (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، هفتم.
    51. وجدانی فخر، قدرت‌الله (1426ق)، الجواهر الفخریة فی شرح الروضة البهیة، قم: سماء قلم، چ دوم.

    ب: لاتین

    1.Frazier , Robert,L , (1998) , "Duty" , in Routledge Encyclopedia of philosophy , General Editor : Eduard craig , New Fetter land , London: Routledge, Vol.3.

    2.GreenWalt, Kent (1998), “Civil Disobedience” in Routledge Eneyclopedia of Philosophy, General Editor : Eduard craig , New Fetter land , London: Routledge, Vol.2.

    3.Hauriou, André (1967), Droit Constitutionnel et Institutions Politique, Paris Montchrestien, Deuxième Edition.

    4.Hayden, Grant M, (2010), “Abstention: The Unexpected Power of Withholding Your Vote”, CONNECTICUT LAW REVIEW, Vol. 43, No. 2, pp: 585- 615.

    5.Home Affairs Department (2006), Further Interpretation of the Term “Majority” – How Abstention Votes should be Counted, LC Paper No. CB(2)954/05-06(01).