جایگاه قاعده «نبذ» در فقه روابط بین‌الملل و سیاست خارجی حکومت اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حقوق عمومی دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ایران

2 دانشیار دانشکده معارف اسلامی و الهیات دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ایران

چکیده

با عنایت به گسترش روابط بین‌الملل بین کشورها، امروزه حکومت‌های اسلامی ناگریز به ارتباط و تعاملات با حکومت‌های اسلامی و غیراسلامی‌اند. از جمله مسائل مهم و چالش‌برانگیز، تبیین حدود و ثغور و میزان پایبندی حکومت اسلامی به معاهدات بین‌المللی مطابق فقه روابط بین‌الملل است.
فصل دهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مستنبط از فقه و شریعت اسلامی، بر تنظیم سیاست خارجی کشور براساس معیار‌های اسلام و نفی هرگونه سلطه‌جویی و سلطه‌پذیری، حفظ استقلال همه‌جانبه و عدم تعهد در برابر قدرت‏های سلطه‌گر و روابط صلح‌آمیز متقابل با دول غیرمحارب تأکید نموده است، در همین زمینه حکومت اسلامی، به‌منظور حفظ منافع کشور و ارتباط فعال با دیگر دولت‌ها اعم از مسلمان و غیرمسلمان، معاهداتی را منعقد کند. پایبندی و اصل وفای به عهد حتی در مقابل دول غیرمسلمان مادامی که به معاهده متعهدند، واجب و لازم است. لکن فقها مستفاد از آیه 58 سوره مبارکه انفال قاعده نبذ را در طول اعصار مختلف مورد استناد قرار داده‌اند که براساس آن به محض مشاهده‌ نشانه‌ها و قرائن خیانت از سوی کفار به‌نحوی که لازم‌الاحتراز باشد و در مواردی که طرف مقابل تعهد، دست به توطئه‌هایی بزند که امارات نقض عهد آشکار شود، امام‌ و رهبر حکومت اسلامی نسبت به نبذ عهد یعنی اعلام لغو پیمان و عدم تعهد به معاهده مبادرت می‌ورزد. عمل به مفاد این قاعده در صورت حصول شرایط مستند به کتاب و سنت، اجماع فریقین و دلالت عقلی واجب است. در پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به شرح و تحلیل جایگاه قاعده فقهی «نبذ» در فقه روابط بین‌الملل پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها


  1. الف: فارسی

    1. اسکندری، محمدحسین (1379)، قاعده مقابله به مثل در حقوق بین‌الملل از دید اسلام، قم: دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه قم، چ اول.
    2. جمعی از محققان در پژوهشگاه تحقیقات اسلامی (1428ق)،  جهاد در آینه قرآن آیات‌الاحکام، قم: زمزم هدایت، چ اول، ج1.
    3. حسینی جرجانی، سید امیر ابوالفتح (1404ق)، آیات‌الاحکام، تهران: نوید، چ اول ج2.
    4. خمینی، سید روح‌الله (1386)، صحیفه نور، تهران: سازمان مدارک فرهنگ انقلاب اسلامی.
    5. دهخدا، ‌کبر (1377)، لغت‌نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ اول.
    6. سبحانی، جعفر (1362)، مبانی حکومت اسلامی، قم: توحید، چ اول، ج2.
    7. شریعتی، ‌لله (1387)، قواعد فقه سیاسی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چ اول.
    8. علوی، سید محمود (1389)، مبانی فقهی روابط بین‌الملل، تهران: امیرکبیر، چ هشتم.
    9. عمید زنجانی، عباسعلی (1368)، فقه سیاسی، تهران: امیرکبیر، چ دوم، ج3.

    10. قرائتی، محسن (1383)، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، چ یازدهم.

    11. قرشی، سید علی‌اکبر (1412ق)، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چ ششم.

    12. محقق داماد، سید مصطفی (1393)، حقوق بین‌الملل: رهیافتی اسلامی، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.

    13. محمدی خراسانی، علی (بی‌تا)، شرح اصول استنباط، ج1، قم: دارالفکر، چ سوم

    14. مظفر، محمدرضا (1384)، اصول فقه، ترجمه محسن غرویان، قم: دارالفکر، چ چهارم، ج1.

    15. معین، محمد (1393)، فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر، چ بیست‌وهفتم.

    16. مکارم شیرازی، ناصر (1374)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چ اول.

    17. مکارم شیرازی، ناصر (1390)، پیام امام امیرالمؤمنین (ع)، قم: انتشارات امام علی بن ابی طالب (ع)، ج 14.

    18. ضیائی بیگدلی، محمدرضا (1375)، اسلام و حقوق بین‌الملل، تهران: کتابخانه گنج دانش.

     

    ب: عربی

    1. ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبه الله (1404ق)، شرح نهج‌البلاغه لابن ابی الحدید، قم: مکتبه آیه‌الله المرعشی النجفی، چ اول.
    2. ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر، چ سوم، ج3.
    3. ابوجیب، سعدی (1408ق)، القاموس الفقهی لغه و اصطلاحا، دمشق: دارالفکر، چ دوم.
    4. بحرانی، سید هاشم (1374)، البرهان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسه بعثه‏، چ اول، ج2.
    5. بلاذری، أحمد بن یحیى بن جابر بن داود البَلَاذُری (1956)، فتوح البلدان، باتحقیق صلاح‌الدین، قاهرة: المنجدف، ج 1.
    6. بهائی، محمد بن حسین (1423ق)، زبدة الاصول، قم: مرصاد.
    7. حسینی روحانی قمی، سید صادق (1412ق)، فقه الصادق (ع)، قم: دارالکتاب مدرسه امام صادق (ع)، چ اول.
    8. حکیم، محمدتقی بن محمدسعید (1418ق)، الاصول العامه فی الفقه المقارن، قم: مجمع جهانی اهل بیت (ع)، چ دوم.
    9. خوئی، ابوالقاسم (1422ق)، مصباح الاصول، قم: موسسه احیاء آثار الامام الخوئی‏، چ اول، ج2.

    10. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق)، المفردات فی غریب‌القرآن، دمشق بیروت: دارالعلم الدارالشامیه، چ اول.

    11. راوندی، قطب‌الدین سعید بن هبه‌الله (1405ق)، فقه القرآن، قم: مکتبه آیه‌الله المرعشی النجفی، چ دوم، ج1.

    12. الزحیلی، وهبه (1405ق)، الفقه الاسلامی و ادلته، الجزء السادس الفقه العام، دمشق: دارالفکر، الطبعه الثانیه.

    1. الزحیلی، وهبه (1419ق)، آثار الحرب فی‌الفقه‌الاسلامی دراسته مقارنه، دمشق: درالفکر، الطبعه الثالثه.
    2. سید بن طاووس، علی بن موسی (1400ق)، الطرائف فی معرفه مذاهب الطوائف، قم: خیام، چ اول.

    15. صاحب جواهر، محمدحسن نجفی (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ هفتم، ج21.

    16. صدر، سید محمدباقر (1379)، المعالم الجدیده للاصول (طبع جدید)، قم: کنگره شهید صدر، چ دوم.

    17. صدر، سید محمدباقر (1430ق)، دروس فی علم‌الاصول، قم: دارالعلم، چ پنجم، ج1.

    18. طباطبایی، علامه سید محمدحسین (1374)، المیزان فی تفسیرالقرآن، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ پنجم، ج9.

    19. طبرسی، فضل بن حسن (1372)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو، چ سوم.

    20. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسین (1387ق)، المبسوط فی فقه الامیه، تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، چ سوم.

    21. طوسی، محمد بن حسن (1419ق)، العدة فی الاصول، قم: علاقبندیان.

    1. العروسی الحویزی، عبد علی بن جمعه (1415ق)، تفسیر نورالثقلین، قم: اسماعیلیان، چ چهارم، ج2.

    23. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر (1413ق)، قواعدالاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ اول، ج1.

    24. ---------------------------- (1414ق)، تذکره الفقها (ط-الحدیثه)، قم: مؤسسه آل‌البیت (ع)، چ اول، ج9.

    25. فاضل مقداد حلی، مقداد بن عبدالله سیوری (1425ق)، کنزالعرفان فی فقه القرآن، قم: مرتضوی، چ اول، ج1.

    26. قمی، علی بن ابراهیم (1404ق)، تفسیر قمی، قم: دارالکتاب، چ سوم، ج1.

    27. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا (1368)، تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ اول، ج5.

    28. حسینی‌خامنه‌ای، سیدعلی (1376)، «سلسلة بحوث: فقه الحکم الإسلامی المهادنة»‌، مجله فقه اهل البیت (ع)، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت (ع)، سال سوم، پاییز و زمستان 1376، صص 3- 120.

    29. حسینی‌خامنه‌ای، سیدعلی (1418ق)، المهادنه، قم: مؤسسه دایره‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع)، چ اول.

    30. مکارم شیرازی، ناصر (1428ق)، انوارالاصول، قم: مدرسه الامام علی بن ابی طالب (ع)، چ دوم، ج3.

    31. منتظری، حسینعلی (1380)، نظام الحکم فی الاسلام، قم: سرایی، چ اول.

    32. -------------- (1409ق)، الداراست فی ولایه الفقیه و فقه الدوله الاسلامیه، قم: تفکر، چ دوم، ج2.

    33. هاشمی خویی، میرزا حبیب‌الله (1400ق)، منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه، تهران: مکتبه الاسلامیه، چ چهارم، ج4.

    34. یزدی، محمد (1415ق)، فقه القرآن، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چ اول.