بازشناسی مفهوم «ثروت‌های عمومی» در اصل 45 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری حقوق عمومی، دانشگاه تهران، ایران

چکیده

اصل 45 قانون اساسی در مقام احیای نگرش کلان و نظام‌مند به ثروت‌های عمومی جامعه و با تأکید بر آموزه‌های فقهی مذهب امامیه، ثروت‌های عمومی و مصادیق آن را در اختیار حکومت اسلامی قرار داده است. پژوهش پیش رو با بهره‌گیری از مطالعات کتابخانه‌ای و اتخاذ رویکردی تحلیلی ـ توصیفی، در مقام بازشناسی مفهوم این ثروت‌ها به این نتیجه دست یافته است که برخلاف تصور رایج، منظور از «ثروت‌های عمومی»، صرفِ «انفال» نیست و اموال موضوع این اصل در سه دسته کلی «انفال»،  «مباحات» و «اموال عمومی کاربری‌محور» قرار می‌گیرند. «انفال»،  اموال متعلق به شخصیت حقوقی حکومت بوده و ماهیت رابطه حکومت با آن‌ها، رابطه مالکیت یک شخصیت حقوقی با اموال خود در حیطه صلاحیت‌های آن است. «مباحات» اموال بلامالکی است که هر شخصی (اعم از حکومت یا سایر اشخاص حقیقی و حقوقی) می‌تواند آن را به تملک خود درآورد و به بهره‌برداری از آن‌ها بپردازد، هرچند حکومت از اختیار اعمال محدودیت در بهره‌برداری‌ها برخوردار است. «اموال عمومی کاربری‌محور» نیز اموالی‌اند که نه مانند انفال در مالکیت شخصیت حقوقی حکومت اسلامی قرار دارند و نه همچون مباحات،  تملک آن‌ها توسط اشخاص امکان‌پذیر است. اداره این اموال که به‌صورت دائمی به هدفی عام یا غیرمحصور اختصاص یافته‌اند، در اختیار حکومت اسلامی است و مالکیت آن‌ها متعلق به شخصیت حقوقی خود این اموال است.

کلیدواژه‌ها


الف: فارسی
1. امین‌فرد، محمد؛ مشکانی، زینب (1393)، ‌«تأثیر حکومت سیاسی بر حکم فقهی استفاده از انفال در دوران غیبت»، فصلنامه حکومت‌اسلامی، ش 69.
2. انصاری، مسعود؛ طاهری، محمدعلی (1388)، دانشنامه حقوق‌ خصوصی، تهران: جنگل، ج1و3.
3. آقانظری، حسین؛ گیلک حکیم‌‌آبادی، محمدتقی (1391)، درسنامه نگرش علمی به هزینه و درآمد دولت اسلامی، قم: پژوهشگاه‌ حوزه ‌و دانشگاه.
4. بهادروند، محمدمهدی (1394)، اموال ‌و ثروت‌های عمومی ‌در حکومت ‌اسلامی (برگرفته از درس‌های خارج ولایت فقیه آیت‌الله محمد مؤمن ‌قمی)، تهران: معارف.
5. بیات، اسدالله (1365)، منابع مالی دولت اسلامی، تهران: مؤسسه کیهان.
6. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1369)، دوره حقوق مدنی-ارث، تهران: کتابخانه گنج دانش، ج1.
7. _________________ (1390)، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران: کتابخانه گنج دانش، ج2-4.
8. _________________ (1391)، مجموعه محشی قانون ‌مدنی (علمی، تطبیقی، تاریخی)، تهران: کتابخانه گنج ‌دانش.
9. ح‍سینی، سید ع‍لی (1381)، ‌«ب‍ازشناسی م‍ف‍ه‍وم انف‍ال و راب‍طه آن‌ ب‍ا م‍رات‍ع در ف‍ق‍ه و ح‍ق‍وق(1)‌»، ف‍رهنگ ج‍ه‍اد، ش ۳۰.
10. رحمانی، محمد (1384)، «انفال از نگاه فقه شیعه و سنی»، پژوهش‌نامه حکمت و فلسفه اسلامی، ش 13و14.
11. رستمی، ولی (1395)، مالیه عمومی، تهران: میزان.
12. سبحانی، جعفر (1370)، مبانی حکومت اسلامی، قم: مؤسسه علمی و فرهنگی سیدالشهدا (ع).
13. سعدی، حسینعلی (1388)، بررسی انفال در عصر غیبت با تکیه بر مسائل مستحدث، رساله دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
14. صدر، سید محمدباقر (1393)، اقتصاد ما، ترجمه سید ابوالقاسم‌ حسینی‌ ژرفا، قم: پژوهشگاه علمی تخصصی شهید صدر (انتشارات‌دارالصدر).
15. صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی قانون اساسی‌ جمهوری اسلامی ایران (1364)، اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، ج3.
16. طباطبایی، سید محمدحسین (1382)، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به‌ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج9.
17. عاملیان، سید مهدی (1370)، مالکیت‌و استخراج معدن ازدیدگاه فقها همراه با نگاهی به معادن ایران، رساله کارشناسی ارشد معارف اسلامی و اقتصاد، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
18. علیزاده، عیسی (1393)، «حیازت مباحات»، دانشنامه جهان اسلام، ج14.
19. فراهانی، محمدصادق (1397)، «مطالعه تطبیقی ماهیت حقوقی ‌رابطه حکومت و اموال عمومی کاربری‌محور در فقه امامیه و حقوق فرانسه»، فصلنامه دانش حقوق عمومی، ش 21.
20. --------------- (1396)، راهکارهای حقوقی حفاظت از اموال عمومی محلی در حقوق ایران، رساله کارشناسی‌ارشد حقوق‌عمومی، تهران: دانشگاه تهران.
21. کرمی، حامد (1397)، حقوق اداری اموال (اموال عمومی)، تهران: شرکت سهامی انتشار.
22. کریمی، عباس (1377)، «بهره‌برداری‌ از انفال»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ش 43.
23. محقق‌داماد، سید مصطفی (1406ق)، قواعد فقه، تهران: مرکز نشر علوم‌ اسلامی، ج1.
24. مرقاتی، سید طه؛ عسکری، امیرعباس (1395)، قواعد و مسائل ارث، تهران: مجد.
25. معرفت، محمدهادی (1374)، «مالکیت زمین در منابع اسلامی»، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، ش 2.
26. مؤمن قمی، محمد (1388)، «ولی‌امر و مالکیت اموال عمومی(1)»، مجله فقه اهل ‌بیت(ع) (فارسی)، ش 60.
27. منتظری، حسینعلی (1409ق)، مبانی فقهی حکومت اسلامی، قم: مؤسسه کیهان، ج6و7.
 
 
ب: عربی
1. ابن‌منظور، م‍ح‍م‍دبن‌م‍ک‍رم (1408ق)، لسان‌العرب، بیروت: داراحیاء تراث العربی‫، ج4و11.
2. اصفهانی، سید ابوالحسن (1422ق)، وسیلةالنجاة (مع‌حواشی الإمام الخمینی)، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
3. انصاری، مرتضی‌بن محمدامین (1415ق)، کتاب المکاسب المحرمة و البیع و الخیارات (ط-الحدیثة)، ج4، قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
4. آبی، حسن ابن ابیطالب (فاضل‌آبی) (1417ق)، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه ‌مدرسین حوزه علمیه قم، ج1.
5. بحرانی، یوسف‌بن‌احمد (1405ق)، الحدائق الناضرة فی‌أحکام العترة الطاهرة، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ مدرسین حوزه علمیه قم، ج12،21و22.
6. حسینی حائری، سید کاظم (1426ق)، فتاوی فی‌الأموال العامة، قم: دفتر حضرت آیت‌الله حائری.
7. حکیم، سید محسن (1416ق)، مستمسک العروة الوثقی، قم: مؤسسه دارالتفسیر، ج9.
8. ___________ (1410ق)، منهاج‌الصالحین (المحشّی)، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، ج2.
9. حلبی، تقی‌الدین (ابوصلاح) (1403ق)، الکافی‌ فی‌ الفقه، اصفهان: کتابخانه عمومی امام امیرالمؤمنین (ع)‌.
10. حلبی، حمزه‌بن علی حسینی (ابن‌زهره) (1417ق)، غنیة ‌النزوع ‌إلی علمی الأصول و الفروع، قم: مؤسسه امام صادق (ع).
11. حلی، جمال‌الدین ابی‌العباس احمدبن محمد اسدی (1407ق)، المهذب ‌البارع ‌فی شرح المختصر النافع، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به‌ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج1.
12. حلی، حسن‌بن‌یوسف بن‌مطهر اسدی (علامه حلی) (1414ق)، تذکرة‌الفقهاء(ط-الحدیثة)، قم: مؤسسه ‌آل‌البیت (ع)، ج1،2،5،10و16.
13.  __________________________________ (1412ق)، منتهی‌المطلب فی تحقیق المذهب،  مشهد: مجمع‌البحوث‌الإسلامیة، ج8و12و14.
14. حلی، محمدبن منصوربن احمد (ابن‌ادریس) (1410ق)، السرائر الحاوی ‌لتحریر الفتاوی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین ‌حوزه علمیه قم، ج1.
15. حلی، مقدادبن عبدالله (فاضل مقداد) (1404ق)، التنقیح ‌الرائع ‌لمختصر الشرائع، قم: کتابخانه آیة‌الله مرعشی نجفی(ره)‌، ج4.
16. حلی، نجم‌الدین جعفربن حسن (محقق حلی) (1408ق)، شرائع ‌الإسلام‌ فی ‌مسائل الحلال و الحرام، قم: مؤسسه اسماعیلیان، ج1-3.
17. ______________________ (1412ق)، نکت‌النهایه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج1.
18. خامنه‌ای، سید محمد (1368ق)، لمحات علی القواعد الفقهیة، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی.
19. خمینی، سید روح‌الله (1419ق)، تحریرالوسیلة، قم: مؤسسه مطبوعات دارالعلم، ج1-3.
20. ____________ (1378)، کتاب ‌ال‍بیع، تهران: مؤس‍س‍ه ‌تنظیم و نش‍ر آث‍ار ام‍ام خ‍مینی، ج2و3.
21. خویی، سید ابوالقاسم (بی‌تا)، المستند فی شرح العروة الوثقی، بی‌نا، ج3 (الخمس)‌.
22. _____________ (1418ق)، موسوعة ‌الإمام‌ الخوئی، قم: مؤسسه ‌إحیاء آثار الإمام ‌الخوئی(ره)، ج25.
23. دیلمی، حمزة ‌بن عبدالعزیز (سلاّر) (1404ق)، المراسم العلویة و الأحکام ‌النبویة‌ فی ‌الفقه ‌الإمامی، قم: منشورات‌الحرمین.
24. راغب اصفهانی، حسین ‌بن محمد (1412ق)، المفردات فی غریب القرآن، بیروت: دارالعلم، ج1.
25. زبیدی، محمدبن محمد (1373)، تاج‌العروس، بیروت: دارالفکر، ج20.
26. سبزواری، سید عبدالاعلی (بی‌تا)، جامع الأحکام الشرعیة، قم: مؤسسه المنار.
27. سبزواری، محمدباقر (محقق) (1423ق)، کفایة‌الأحکام، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج1و2.
28. سیستانی، سید علی (1430ق)، منهاج‌الصالحین، بغداد، دارالبذره، ج1و2.
29. صافی، لطف‌الله (1416ق)، هدایة‌العباد، قم: دارالقرآن‌الکریم.
30. صدر، سید محمدباقر (1417ق)، اقتصادنا، قم: دفتر تبلیغات ‌اسلامی، 1417ق.
31. طبسی، محمدرضا (بی‌تا)، المنیة ‌فی ‌حکم ‌الشارب ‌و اللحیة، قم: بی‌نا.
32. طرابلسی، عبدالعزیز (ابن‌براج) (1406ق)، المهذب، قم: دفتر انتشارات ‌اسلامی ‌وابسته ‌به‌ جامعه‌ مدرسین حوزه‌ علمیه ‌قم، ج1و2.
33. طوسی، ابوجعفر (شیخ طوسی) (1407ق)، الخلاف، قم: دفتر انتشارات ‌اسلامی‌ وابسته ‌به ‌جامعه ‌مدرسین ‌حوزه ‌علمیه ‌قم، ج2و3.
34. ______________________________ (1387ق)، المبسوط ‌فی ‌فقه ‌الإمامیة، تهران: المکتبة ‌المرتضویة‌ لإحیاء الآثار الجعفریة، ج1-3.
35.   ___________________________ (1400ق)، النهایة ‌فی ‌مجرد الفقه‌ و الفتاوی، بیروت: دارالکتاب‌العربی، 1400ق.
36. عاملی، زین‌الدین (شهید ثانی)، الروضة ‌البهیة ‌فی ‌شرح‌ اللمعة‌ الدمشقیة، شارح: سلطان‌‌العلما، قم: انتشارات ‌دفتر تبلیغات ‌اسلامی، ج1و2.
37. ______________________________ (1413ق)، مسالک ‌الأفهام إلی تنقیح شرائع‌الإسلام، قم: مؤسسه المعارف الإسلامیة، ج5و12.
38. عاملی، علی(محقق کرکی) (1414ق)، جامع‌المقاصد فی‌شرح‌القواعد، قم: مؤسسه آل‌البیت ‌(ع)‌، ج7و9و10.
39. عاملی، محمد (1409ق)، وسائل‌الشیعة، قم: مؤسسه آل‌البیت (ع)‌، ج9،17،19و25.
40. عاملی، محمد (شهید اول) (1412ق)، البیان، قم: نشر محقق.
41.   _____________________ (1417ق)، الدروس‌الشرعیة، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج1و3.
42. عمیدی، سید عمیدالدین (1416ق)، کنز الفوائد فی‌ حل‌ مشکلات ‌القواعد، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج3.
43. فراهیدی، خ‍لیل (1405ق)، ال‍عین، قم: دارال‍ج‍ه‍ره، ج8.
44. قمی، ابوالقاسم (1413ق)، جامع‌الشتات فی‌أجوبة السؤالات، تهران: مؤسسه کیهان، ج2.
45. محقق داماد، سید محمد (1418ق)، کتاب الخمس، قم: دار الإسراء للنشر.
46. مشکینی، میرزاعلی (بی‌تا)، مصطلحات‌الفقه، بی‌جا، بی‌نا.
47. م‍ص‍طف‍وی، ح‍سن (1385)‌، ال‍ت‍ح‍قیق فی ک‍ل‍م‍ات ال‍ق‍رآن ال‍ک‍ریم، تهران: م‍رک‍ز نش‍ر آث‍ار ال‍ع‍لام‍ه ال‍م‍ص‍طف‍وی، ج12.
48. مغنیه، محمدجواد (1421ق)، فقه ‌الإمام ‌الصادق‌ (ع)، قم: مؤسسه انصاریان، ج4.
49. مفید، محمّد (1413ق)، المقنعة، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ ‌مفید.
50. مکارم شیرازی، ناصر (1416ق)، أنوار الفقاهة-کتاب ‌الخمس ‌و الأنفال، قم: انتشارات مدرسة الإمام علی‌بن أبی‌طالب (ع)‌.
51. منت‍ظری، ح‍سینع‍لی (1409ق)‌، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه ‌الدولة ‌الإسلامیة، قم: تفکر، ج3و4.
52. __________ (1363)، کتاب ‌الخمس ‌و الأنفال، قم: دفتر انتشارات ‌اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
53. موسوی عاملی، محمد (1411ق)، مدارک الأحکام فی شرح‌ عبادات شرائع ‌الإسلام، بیروت: مؤسسه آل‌البیت (ع)‌، ج5.
54. موسوی تبریزی، محسن (بی‌تا)، «الانفال و ملکیت‌ها»، مجله فقه اهل بیت(بالعربیه)، قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی، ش 24.
55. مؤمن قمی، محمد (1425ق)، الولایة الإلهیة الإسلامیة أو الحکومة ‌الإسلامیة، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین‌ حوزه علمیه قم، ج1.
56. نجفی، جعفر (1422ق)، کشف‌الغطاء عن مبهمات الشریعة‌ الغراء، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ‌حوزه علمیه قم، ج4.
57. نجفی، محمدحسن (1404ق)، جواهرالکلام فی شرح شرائع‌الإسلام، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، ج16،28،35و38.
58. نراقی، احمد (1425ق)، الحاشیة علی‌الروضة البهیة، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
59. یزدی، سید محمدکاظم (1409ق)، العروة الوثقی فیما تعم به ‌البلوی، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ج2.