حکومت موازین اسلامی بر اطلاق و عموم اصول قانون اساسی در رویه فقهای شورای نگهبان؛ نگاهی رویه‌ای به آثار نظارت شرعی بر اصول قانون اساسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق عمومی و بین الملل دانشکده حقوق دانشگاه قم، قم، ایران

2 کارشناس ارشد حقوق عمومی دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

اصل 4 قانون اساسی بدان‌سبب که زیربنای تقنینی نظام جمهوری اسلامی ایران را شکل می‌دهد، از اساسی‌ترین اصول قانون اساسی به‌شمار می‌آید. دایره شمول فراز دوم این اصل علاوه‌بر قوانین و مقررات گوناگون، سایر اصول قانون اساسی را دربرداشته و بیانگر «حکومت» موازین اسلامی بر اطلاق و عموم احکام مقرر در اصول قانون اساسی است. تتبع در اسناد موجود نشان می‌دهد که در طول تاریخ چهل‌ساله قانون اساسی، از طریق اعمال نظارت شرعی از سوی فقهای شورا، اطلاق یا عموم سه اصل از قانون اساسی (اصول 13، 69 و 121) براساس این ظرفیت اصل 4 مقید شده‌اند. این مقاله با تحلیل رویه‌ای این سه مورد، عهده‌دار ظرفیت‌سنجی این فراز از اصل 4 و ارزیابی این نظرهاست.
یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که دو مورد از این نظرهای شرعیِ اعلام‌شده، همساز با رویکرد تفسیری منشأگرایانه و یک مورد محصول برداشت متفاوت اجتهادی فقهای شورای نگهبان است. کاربست ظرفیت‌های موجود در اصل 4 در مواردی ممکن است به تحول‌پذیری قانون اساسی منتهی شود که در یک برداشت، در راستای اهداف، آرمان‌ها و دغدغه‌های صاحبان اصلی قانون اساسی قابل توجیه و تکامل است. باری، اعمال نظارت شرعی مصرح در اصل 4 به‌خودی‌خود تقابلی با ثبات و استحکام قانون اساسی ندارد. افزون‌بر این، این پژوهش، عهده‌دار نسبت‌سنجی دو دانش‌واژه «نظارت شرعی» و «تفسیر قانون اساسی» است. با بررسی و تحلیل مفهوم، آثار و مواضع نظارت شرعی و تفسیر می‌توان ادعا کرد که ارتباط تنگاتنگی میان این دو مفهوم وجود دارد، تا حدی که می‌توان ادعا کرد نظارت شرعی فقهای شورای نگهبان به معنای ورود به عرصه اعمال اصل 98 و تفسیر قانون اساسی است.

کلیدواژه‌ها


  1. الف: فارسی و عربی

    قرآن کریم.

    1. اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی (1364)، مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ‏تهران، چ اول، ج 1.
    2. آلتمن، آندره (1385)، درآمدی بر فلسفه حقوق، ترجمه بهروز جندقی، قم: پژوهشگاه امام خمینی، چ اول.
    3. بهادری جهرمی، محمد (1393)، بایسته‌های تفسیر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بر مبنای مفهوم و کارکرد تفسیر در نظام جمهوری اسلامی ایران، رساله دکتری حقوق عمومی، استاد راهنما: عباسعلی کدخدایی، قم: دانشگاه تهران پردیس فارابی.
    4. --------------- (1395)، گزارش پژوهشی «شرح اصل نودوهشتم قانون اساسی» (12/2/95)، تهران: پژوهشکده شورای نگهبان، شماره مسلسل: 13950006.
    5. پروین، خیرالله و بهنام مبصری (1396)، «بررسی نسبت میان هرمنوتیک حقوقی و آرای تفسیری شورای نگهبان»، مطالعات حقوق عمومی، دوره 47، ش 2، ص 377-410.
    6. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1388)، ترمینولوژی حقوق، تهران: کتابخانه گنج دانش، چ بیست‌و‌دوم.
    7. جوادی آملی، عبدالله (1385)، ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت، قم: اسرا، چ ششم.
    8. جوان آراسته، حسین (1382)، «قانون اساسی و مبانی حاکمیت دینی در قانونگذاری»، حکومت اسلامی، ش 28، ص 72-105.
    9. خلف رضایی، حسین (1393)، «رویکردهای تفسیر قانون اساسی با نگاهی به نظریات شورای نگهبان»، دانش حقوق عمومی، سال سوم، ش 7، ص 73-93.

    10. خمینی، سید روح‌الله (1387)، صحیفه امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چ اول، ج 10.

    11. راسخ، محمد (1390)، نظارت و تعادل در نظام حقوق اساسی، تهران: دراک، چ دوم.

    12. ره‌پیک، سیامک (1393)، آشنایی با جایگاه و صلاحیت‌های شورای نگهبان، مصاحبه چاپ‌شده در پژوهشکده شورای نگهبان، شماره مسلسل: 13930188، مورخ 17/12/93.

    13. شیخ صدوق (1404ق)، من لایحضره الفقیه، قم: انتشارات جامعه مدرسین، چ دوم، ج ۴.

    14. طباطبایی مؤتمنی، منوچهر (1387)، حقوق اداری، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، چ پانزدهم.

    15. علیزاده، عبدالرضا (1387)، مبانی رویکرد اجتماعی به حقوق، تهران: نشر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، چ اول.

    16. عمید زنجانی، عباسعلی (1387)، مبانی حقوق اساسی، تهران: مجد، چ اول.

    17. کاتوزیان، ناصر (1389)، شیوه تجربی تحقیق در حقوق، تهران: شرکت سهامی انتشار، چ اول.

    18. ---------- (1385)، فلسفه حقوق، تهران، شرکت سهامی انتشار، چ سوم، ج 3.

    19. کدخدایی عباسعلی و محمد بهادری جهرمی (1397)، «ضرورت تفسیر قانون اساسی در پرتو ویژگی‌های این قانون»، مطالعات حقوق عمومی، دوره 48، ش 1، ص 1-21.

    20. کعبی، عباس، اصغری شورستانی، محمدرضا و امیرحسین اصل زعیم (1393)، «نقش مقدمه قانون اساسی در تفسیر اصول و شناخت اهداف و رسالت‌های قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، دانش حقوق عمومی، سال سوم، ش 10، ص 1-19.

    21. محمودی، جواد (1393)، «اثر ابطال مقررات دولتی بر حقوق مکتسبه اشخاص»، حقوق اداری، ش 6، سال دوم، ص 77-98.

    22. منصوریان، مصطفی (1394)، گزارش پژوهشی «اصلاح قانون اساسی»، پژوهشکده شورای نگهبان، شماره مسلسل:13940132 مورخ 19/7/94.

    23. موسی‌زاده، ابراهیم (1388)، «ضمانت اجرای مغفول در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، آموزه‌های حقوقی، ش 12، ص 53-84.

    ب: اسناد

    1. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
    2. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب 58.
    3. قانون رسیدگی به دعاوی مطروحه راجع به احوال شخصیه و تعلیمات دینی ایرانیان زرتشتی، کلیمی و مسیحی مصوب 3/4/1372 مجمع تشخیص مصلحت نظام.
    4. روزنامه رسمی به تاریخ 15/11/1363.

      

    ج: لاتین

    1. Elkins, Zachary, Ginsburg, Tom & Melton, James (2009), “The endurance of national constitution”, Cambridge university press.
    2. Huscroft, grant and miller, Bradley w. (Ed) (2011), “the challenge of originalism theories of constitutional interpretation”, Cambridge university press.
    3. Strauss, David A (2010), “The living constitution” , Oxford university press.

    د: پایگاه اینترنتی

    www.shora-gc.ir