تحلیل مبانی فقهی شورای نگهبان پیرامون حقوق ولی‌ دم در موارد پرداخت فاضل دیه

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه خوارزمی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، گروه حقوق جزا

2 دانشجوی دکتری دانشگاه خوارزمی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، گروه حقوق جزا

چکیده

قانونگذار نسبت به چگونگی اجرای قصاص در موارد پرداخت فاضل دیه دو رویکرد داشته که برآمده از دو نظر‌ فقهی در این زمینه است. طبق دیدگاه مشهور فقها و مبنای ماده‌ی 258 قانون مجازات اسلامی مصوب 1370، اگر اجرای قصاص مستلزم پرداخت فاضل دیه باشد، فاضل دیه قبل از قصاص به فردِ مرتکب پرداخت می‌شود و برای تبدیل قصاص به دیه رضایت جانی شرط است. با این حال، بر اساس نظر غیرمشهور و معیار ماده‌ی 44 قانون حدود و قصاص مصوب 1361 و همچنین ماد‌ه‌ی 360 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، در موارد پرداخت فاضل دیه، ولی دم بین قصاص با پرداخت فاضل دیه یا گرفتن دیه بدون رضایتِ مرتکب مخیر است. بر این پایه، با توجه به اصل‌ ۹۱ قانون اساسی ضرورت دارد که رویه‌ی شورای نگهبان، به‌عنوان مرجع تشخیص مغایرت و عدم مغایرت قوانین با موازین شرعی، برای شناسایی مبانی فتوای معیار درباره‌ی اجرای قصاص در نمونه‌های پرداخت فاضل دیه بررسی شود. از همین ‌رو، در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی با مراجعه به دیدگاه‌های شورای نگهبان در مرحله‌ی نظارت شرعی نشان می‌دهیم که تغییر فتوای مبنای قانون، نشان‌دهنده‌ی دقت این مرجع و کارآمد بودن فتوای فقهای شورای نگهبان در برطرف کردن نیازهای دستگاه قضایی است.

کلیدواژه‌ها


. قرآن کریم.
2. محقق اردبیلى، احمد بن محمد (1403 ق)، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ج 14.
3. اصفهانى، فاضل هندى، محمد بن حسن (1416 ق)، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ج 11.
3. مجلسى اول، محمد تقى (1406 ق)، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور، چاپ دوم، ج 10.
4. مجلسى دوم، محمد باقر بن محمد تقى (1406 ق)، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، قم: انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى ـ ره، چاپ اول، ج 16.
5. بغدادى، مفید، محمّد بن محمد بن نعمان عکبرى (1413 ق)، المقنعة (للشیخ المفید)، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید ـ رحمة الله علیه، چاپ اول.
6. پژوهشکده‌ی شورای نگهبان (1396 ش)، قانون مجازات اسلامی مصوب 92 در پرتو نظرات شورای نگهبان، مصطفی‌زاده، فهیم، توکل‌پور، هادی، تهران: پژوهشکده شورای نگهبان، چاپ اول.
7. پژوهشکده شورای نگهبان (1397 ش)، مبانی نظرات شورای نگهبان در خصوص قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، توکل‌پور، هادی؛ مسعودیان، مصطفی؛ کوهی اصفهانی، کاظم، تهران: انتشارات پژوهشکده شورای نگهبان، چاپ اول.
8. تبریزى، جواد بن على (1426 ق)، تنقیح مبانی الأحکام ـ کتاب القصاص، قم: دار الصدیقة الشهیدة سلام الله علیها، قم، چاپ دوم.
9. توجهی، عبدالعلی (1380 ش)، «ارتکاب قتل، سوزاندن مقتول، و خودکشی قاتل»، ماهنامه دادرسی، سال پنجم، شماره 27، صص 43ـ50.
10. جبعی العاملى، شهید ثانى، زین‌الدین بن على (1410 ق)،) [الف]، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشّى ـ کلانتر)، قم: کتابفروشى داورى، چاپ اول، ج 10.
11. جبعی العاملى، شهید ثانى، زین‌الدینزین الدین بن على (1413 ق) [ب]، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، ج 15.
12. حاجی‌ده‌آبادی، احمد (1385 ش)، بایسته‌های تقنین، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول.
13. حاجی‌ده‌آبادی، احمد (1388 ش)، «فاضل دیه و حبطه اختیار ولی دم در قتل زن»، مطالعات راهبری زنان، دوره‌ی 12، شماره‌ی 45، صص 115ـ142.
14. حائرى، سید على بن محمد طباطبایى (1418 ق)، ریاض المسائل (ط ـ الحدیثة)، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ج 16.
15. حلبى، ابن زهره، حمزة بن على حسینى (1417 ق)، غنیة النزوع إلى علمی الأصول و الفروع، قم: مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، چاپ اول.
16. حلّى، ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد (1410 ق)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، ج 3.
17. حلّى، جمال الدین، احمد بن محمد اسدى (1407 ق)، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ج 5.
18. حلّى، علامه، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى (1413 ق) [ب]، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ج 3.
19. حلّى، علامه، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى (1413 ق) [پ]، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، ج 9.
20. حلّى، علامه، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى (1420 ق)، تحریر الأحکام الشرعیة) [الف]، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة (ط ـ الحدیثة)، قم: مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، چاپ اول، ج 5.
21. حلّى، فخر المحققین، محمد بن حسن بن یوسف (1387 ق)، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم: مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ اول، ج 4.
22. حلّى، محقق، نجم الدین، جعفر بن حسن (1408 ق)، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ج 4.
23. حلّى، مقداد بن عبد اللّه سیورى (1404 ق)، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى ـ ره، چاپ اول، ج 4.
24. خراسانى، حسین وحید (1428 ق)، منهاج الصالحین (للوحید)، قم: مدرسه امام باقر علیه السلام، چاپ پنجم، ج 3.
25. خوانسارى، سید احمد بن یوسف (1405 ق)، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ج 7.
26. سبزوارى، سید عبد الأعلى (1413 ق)، مهذّب الأحکام (للسبزواری)، قم: مؤسسه المنار ـ دفتر حضرت آیت‌الله، چاپ چهارم، ج 2.
27. شیرازى، سید محمد حسینى (1413 ق)، الفقه، القواعد الفقهیة، بیروت: مؤسسه امام رضا علیه السلام، چاپ اول.
28. شیرازى، ناصر مکارم (1427 ق)، استفتائات جدید (مکارم)، قم: انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب علیه السلام، قم، چاپ دوم، ج 3.
29. صیمرى، مفلح بن حسن (حسین) (1420 ق)، غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت: دار الهادی، چاپ اول، ج 4.
30. طرابلسى، ابن براج، قاضى، عبد العزیز (1406 ق)، المهذب (لابن البراج)، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ج 2.
31. طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن (1390 ق) [الف]، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ج 4.
32. طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن (1400 ق) [پ]، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ دوم.
33. طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن (1407 ق) [ب]، الخلاف، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ج 5.
34. طوسى، محمد بن على بن حمزه (1408 ق)، الوسیلة إلى نیل الفضیلة، قم: انتشارات کتابخانه آیة‌الله مرعشى نجفى ـ ره، قم، چاپ اول.
35. عاملى، حرّ، محمد بن حسن (1409 ق)، وسائل الشیعة، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ج 29.
36. عاملى، شهید اول، محمد بن مکى (1414 ق)، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، چاپ اول، ج 4.
37. قربان‌نیا، ناصر (1393 ش)، ملاحظاتی درباره‌ی قانون مجازات اسلامی 92، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول.
38. قمّى، سید صادق حسینى روحانى (1412 ق) [الف]، فقه الصادق علیه‌السلام (للروحانی)، قم: دار الکتاب ـ مدرسه امام صادق علیه‌السلام، چاپ اول، ج 26.
39. قمّى، سید صادق حسینى روحانى (بی‌تا) [ب]، منهاج الصالحین (للروحانی)، بی‌جا: بی‌نا، بی‌چا، ج 3.
40. قیاسی، جلال‌الدین (1375 ش)، «ضرورت بازنگری در قانون مجازات اسلامی»، نامه مفید، شماره پنجم، صص 135ـ148.
41. کابلى، محمد اسحاق فیاض (بی‌تا)، منهاج الصالحین (للفیاض)، بی‌جا: بی‌نا، بی‌چا، ج 3.
42.کاشانى، حاج آقا رضا مدنى (1410 ق)، کتاب القصاص للفقهاء و الخواص، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.
43. کیدرى، قطب الدین، محمد بن حسین (1416 ق)، إصباح الشیعة بمصباح الشریعة، قم: مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، چاپ اول.
44. کلی، جان موریس (1382 ش)، تاریخ مختصر تئوری حقوقی در غرب، ترجمه: محمد راسخ، تهران: طرح نو، چاپ اول.
45. لنکرانی، محمد فاضل موحدى (1421 ق)، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة ـ القصاص، قم: مرکز فقهى ائمه اطهار علیهم السلام، چاپ اول.
46. موسوی خمینى، سید روح اللّه (بی‌تا)، تحریر الوسیلة، قم: مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، ج 2.
47. موسوی خویى (محقق خویی)، سید ابو القاسم (1422 ق)، مبانی تکملة المنهاج، قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی ره، چاپ اول، ج 2.
48. مؤسسه آموزشی و پژوهشی قضا (1390 ش)، ره‌توشه قضایی ـ استفتائات قضایی از محضر مرجع عالیقدر عالم تشیع حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی) رهبر معظم انقلاب، قم: نشر قضا، چاپ اول.
49. نجفى، صاحب الجواهر، محمد حسن (1404 ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم، ج 42.
[1]. Principle of legality