مطالعه‌ی‌ تطبیقی ماهیت حقوقی رابطه‌ی حکومت و اموال عمومی کاربری‌محور در فقه امامیه و حقوق فرانسه

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری حقوق عمومی دانشگاه تهران

چکیده

اموالی که به صورت دائمی به برآورده ساختن یک هدف و کاربری عام اختصاص یافته‌اند، قسمی از اموال عمومی را شکل می‌دهند که از آن به عنوان «اموال عمومی کاربری‌محور» یاد می‌شود. پژوهش پیش رو با بهره‌گیری از مطالعات کتابخانه‌ای و اتخاذ رویکردی تحلیلی-توصیفی، در مقام شناسایی «ماهیت حقوقی رابطه‌ی حکومت و اموال عمومی کاربری‌محور» از طریق بررسی آثار و نظریه‌های فقهای امامیه و حقوقدانان فرانسوی در ادوار مختلف، به این نتیجه دست یافته است که فقهای امامیه با ارائه‌ی سه نظریه‌ی «مالکیت جهت»، «مالکیت عنوان» و «مالکیت شخصیت حقوقی اموال عمومی کاربری‌محور» در تمامی ادوار فقهی ماهیت حقوقی رابطه‌ی حکومت با این دسته از اموال را از نوع «نظارت، اداره و نگهداری» دانسته‌اند. در مقابل، حقوقدانان فرانسوی ابتدا با طرح نظریه‌های «بلامالک بودن»، «تحت مالکیت ملت بودن»، «تحت حاکمیت حکومت بودن» و «مالکیت جهت و کاربری» ماهیت حقوقی رابطه‌ی حکومت با این دسته از اموال را از نوع «اداره و نگهداری» دانستند، لکن عدم کفایت این نظریه‌ها در حفاظت از اموال عمومی در برابر تعدیات اشخاص، سبب شد تا از طریق دگرگونی مفهوم مالکیت، نظریه‌ی «مالکیت عمومی» را مطرح سازند. نظریه‌ای که هم‌اکنون به راهکاری برای بهره‌برداری اقتصادی اداره‌کنندگان اموال عمومی از این اموال تبدیل شده و صیانت از این اموال را در معرض خطر قرار داده است.

 

کلیدواژه‌ها


  1. . فارسی

    الف. کتاب‌ها

    انصاری، مسعود و طاهری، محمدعلی (1388)، دانشنامه‌ی حقوق خصوصی، ج1، انتشارات جنگل، تهران.
    جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1373)، حقوق اموال، کتابخانه گنج دانش، تهران.
    _________________ (1391)، مجموعه محشی قانون مدنی (علمی، تطبیقی، تاریخی)، کتابخانه گنج دانش، تهران.
    خامنه‌ای، سید محمد (1386)، مالکیت عمومی، انتشارات تولید کتاب (تک)، تهران.
    صدر، سید محمدباقر (1393)، اقتصاد ما، ترجمه‌ی سید ابوالقاسم حسینی ژرفا، پژوهشگاه علمی تخصصی شهید صدر (انتشارات دارالصدر)، قم.
    عالم، عبدالرحمن (1373)، بنیادهای علم سیاست، نشر نی، تهران.
    فراهانی، محمدصادق (1396)، راهکارهای حقوقی حفاظت از اموال عمومی محلی در حقوق ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد حقوق عمومی، دانشگاه تهران، تهران.
    قاضی، ابوالفضل (1371)، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، دانشگاه تهران، تهران.
    کاتوزیان، امیرناصر (1391)، اموال و مالکیت، میزان، تهران.
    ___________ (1377)، حقوق مدنی: عقود معین، ج3، کتابخانه گنج دانش، تهران.
    کرمی، حامد (1397)، حقوق اداری اموال (اموال عمومی)، شرکت سهامی انتشار، تهران.
    منتظری، حسینعلی(1409 ق [الف])، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ج6، مؤسسه کیهان، قم.

     

    ب. مقالات

    آقانظری، حسن (1390)، «مالکیت حقوقی نهادهای مالی»، اقتصاد اسلامی، 1390، شماره‌ی 43.
    ابهری علی‌آباد، حمید و رضیان، عبدالله (1386)، «مفهوم و ماهیت وقف و وضعیت مالکیت مال موقوفه در فقه امامیه و حقوق مدنی ایران»، مقالات و بررسیها، 1386، شماره‌ی 86.
    خرازی، سید محسن (1384)، «پژوهشی در اقسام بانک و احکام آن»، مجله‌ی فقه اهل بیت (فارسی)، 1384، شماره‌ی 43.
    کاتوزیان، امیرناصر (1379)، «تحول نهاد وقف و دورنمای آینده‌ی آن»، فصلنامه‌ی نقد و نظر، 1379، شماره‌ی 48.
    مرتضوی، سید ضیاء (1393)، «مبانی و ادله‌ی شرعی شخصیت حقوقی»، کاوشی نو در فقه، 1393، شماره‌ی 2.

    ___________ (1391)، «نظریه شخصیت حقوقی، نقطه عطفی در فقه آیت‌الله طباطبایی یزدی»، کاوشی نو در فقه، 1391، شماره‌ی 73.

     

    . عربی

    الف. کتاب‌ها

    ابن‌ادریس، محمدبن‌منصوربن‌احمد (1410ق)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج1، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
    ابن‌حمزه، محمدبن‌علی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، قم، بی‌تا.
    ابن‌زهره، حمزه‌بن‌علی، غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، قم، بی‌تا.
    بحرالعلوم، محمدبن‌محمدتقی، بلغة الفقیه، منشورات مکتبة‌الصادق، تهران، بی‌تا.
    تبریزی، جواد (1426ق)، منهاج‌الصالحین، ج2، مجمع الإمام المهدی (عجل الله تعالی فرجه)، قم.
    حسینی‌حائری، سید کاظم (1423ق)، فقه‌العقود، ج1، مجمع اندیشه اسلامی، قم.
    خمینی، سید روح‌الله (1378)، کتاب‌ال‍بیع، ج3، م‍ؤس‍س‍ه تنظیم و نش‍ر آث‍ار ام‍ام خ‍مینی(ره)، تهران.
    خویی، سید ابوالقاسم (1410ق)، منهاج‌الصالحین، ج1و2، نشر مدینة العلم، قم.
    _____________ (1418ق)، موسوعةالإمامالخوئی، ج13، مؤسسة إحیاء آثار الإمام‌الخوئی(ره)‌، قم.
    راوندی، سعیدبن‌عبدالله (1405ق)، فقه‌القرآن، ج1، انتشارات کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی، قم.
    روحانی، سید صادق، منهاج‌الصالحین، ج2، بی‌نا، بی‌تا.
    سبزواری، سیدعبدالاعلی، جامعالأحکامالشرعیة، مؤسسه المنار، قم، بی‌تا.
    ______________ (1413ق)، مهذّبالأحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج22، مؤسسه المنار، قم.
    سیستانی، سید علی (1430ق)، منهاج‌الصالحین، ج2، بغداد، دارالبذره، بغداد.
    شهید اول (1412ق)، محمدبن‌مکی‌عاملی، البیان، نشر محقق، قم.
    شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی (1412ق)، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشّی-سلطان العلماء)، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌علمیه قم، قم.
    شیرازی، سید محمد (1416ق)، الفقه، القانون، مرکز الرسول الأعظم(ص) للتحقیق و النشر، بیروت.
    صافی، لطف‌الله، هدایة‌العباد، دارالقرآن‌الکریم، قم.
    طبرسی، فضل‌بن‌حسن (1410ق)، المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف، ج1، مجمع البحوث الإسلامیة، مشهد.
    طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (1390ق)، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، ج3، دارالکتب الاسلامیه، تهران.
    _____________________ (1407ق)، الخلاف، ج5، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
    عاملی، محمدبن‌حسن (1409ق)، وسائل‌الشیعة، ج 17 و 19 و 25، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، قم.
    عاملی، سیدجوادبن‌محمد (1419ق)، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة (ط- الحدیثة)، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
    علامه‌ی حلی، حسن‌بن‌یوسف (1414ق)، تذکرةالفقهاء (ط-الحدیثة)، ج16، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، قم.
    ___________________ (1388ق)، تذکرةالفقهاء (ط-القدیمة)، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، قم.
    فیاض‌کابلی، محمداسحاق، منهاج‌الصالحین، ج2، بی‌نا، بی‌تا.
    کلینی، ابوجعفرمحمدبن‌یعقوب (1407ق)، اصول‌الکافی، ج1، دارالکتب الاسلامیه، تهران.
    گلپایگانی، سید محمدرضا (1413ق)، هدایةالعباد، ج2، دارالقرآن الکریم، قم.
    مازندرانی، علی‌اکبر (1417ق)، دلیل تحریرالوسیلة-الخمس، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره، تهران.
    محقق کرکی، علی‌بن‌حسین (1414ق)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، قم.
    محقق سبزواری، محمدباقربن‌محمد (1423ق)، کفایة الأحکام، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
    منتظری، ح‍سینع‍لی (1409ق [ب])،‌ دراسات فی ولایةالفقیهوفقهالدولةالإسلامیة، ج3، نشر تفکر، قم.
    نجفی، محمدحسن (1404ق.)، جواهرالکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج21 و 28 و 38، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.
    وحید خراسانی، حسین (1428ق)، منهاج‌ الصالحین، ج3، مدرسه‌ی امام باقر علیه‌السلام، قم.
    یزدی، سید محمدکاظم (1414ق)، تکملةالعروةالوثقی، ج1، کتابفروشی داوری، قم.
    _____________ (1421ق)، حاشیةالمکاسب، ج1، مؤسسه اسماعیلیان، قم.

     لاتین

    A. Books

    1. Ambroise Colin et Henri Capitant, (1959), Traité de droit civil, volume 1, Paris, Dalloz.
    2. Arbousset.H, (2005), Droit administratif des biens: Domaine des personnes publiques, Paris, studyrama.
    3. Cornu.G, (2011), Vocabulaire juridique, Paris, PUF.
    4. Deliancourt.S, (2012), Droit domanial, Editions du papyrus.
    5. Delvolve.P, (2009), L`utilization privative des biens publics, Paris, RFDA.
    6. Gaudment.Y, (2002), Droit administratif des biens ,Paris, LGDJ.
    7. Hauriou, (2002), Precis, Paris, Dollaz.
    8. Laferrier.F, (1859), Essai sur l`histoire du droit francais, Paris.

    B. Articles

    1. Biquet, C, (2013), »Less fictions en droit«, Hanyang Law Review, N.30.