آیا میتوان نمایندگان پارلمان را برکنار کرد؟ این پرسشی است که باید بااحتیاط به آن پاسخ داد، بهخصوص اینکه نمایندگی و نماینده از مفاهیم و عناصر اصلی مردمسالاری هستند و در صفوف ابتدایی تحدید توسط زمامداران حضور دارند. با این حال صرف اهمیت مجلس و نمایندگی موجب کنار گذاشتن نظریات در مورد قابل عزل بودن نمایندگان نمیشود. در این مقاله بر آنیم تا امکان برکناری و عزل نمایندهی مجلس را در چارچوب نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران بررسی کنیم و در کنار آن، تجارب کشورهای دیگر را هم در این موضوع بنگریم. بهنظر میرسد هرچند امکان عزل نماینده در نظام حقوق اساسی ایران در مقام نظریه وجود دارد، اجرای آن نیازمند فرایندی قانونی، شفاف، منطقی و به دور از هر گونه دخالت بازیهای جناحی و سیاسی است و شاید نبود یا عدم اطمینان به مکانیسم اجرایی، ذهن محتاط حقوقدانان را به سمت غیرقابل عزل بودن نمایندگی در مقام اجرا سوق داده است.
ادارهی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی (1364)، صورت مشروح مذاکرات بررسی نهایی قانون اساسی، تهران: ادارهی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی.
آهنگران، محمدرسول؛ صادقپور، محمدجعفر و علیرضا میربد (1395)، «تحلیل ماهیت نمایندگی مجلس در نظام جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامهی مجلس و راهبرد، سال بیستوسوم، ش 87، صص 295-321.
ارفعی، عالیه (1372)، «پارلمان ژاپن نگاهی به چهره و ساختار»، فصلنامهی مجلس و پژوهش، ش 4، 312-325.
بوشهری، جعفر (1384)، حقوق اساسی؛ متون قوانین اساسی، فرانسه، آلمان، سوئیس، انگلستان و آمریکا، تهران: شرکت سهامی انتشار.
حایری یزدی، مهدی (1995)، حکمت و حکومت، لندن: شادی.
حبیبنژاد، سید احمد (1384)، حقوق و وظایف نمایندگی مجلس، تهران: کانون اندیشهی جوان.
ــــــــــــــــــــ (1385)، «ماهیت نمایندگی با تکیه بر مفاهیم فقهی- اسلامی»، فصلنامهی تخصصی فقه و حقوق، ش 8، صص 125-148.
ــــــــــــــــــــ (1390)، «شرایط کاندیداتوری در انتخابات مجلس شورای اسلامی در نظام حقوق اساسی ایران با نگاهی تطبیقی»، فصلنامهی علمی پژوهشی علوم سیاسی، ش 55، صص 99-130.
حبیبنژاد، سید احمد و زهرا عامری (1396)، «امانی بودن مناصب عمومی در نظام حقوق اساسی ایران با تأکید بر اندیشهی علوی»، فصلنامهی علمی پژوهشی حکومت اسلامی، ش 2، صص 105-130.
حسنی، حسن (1369)، مقامات عالی قوهی مجریه در قانون اساسی ایران و فرانسه و مطالعهی تطبیقی آن، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
خمینی موسوی، سید روحالله (1370)، صحیفهی نور، تهران: وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی.
دبیرنیا، علیرضا (1394)، «تحلیلی بر مفهوم نمایندگی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با نگاهی تطبیقی به اندیشهی سیاسی غرب»، پژوهش تطبیقی اسلام و غرب، دورهی 3، ش 1، 115-134.
رنی، آستین (1374)، حکومت، ترجمهی لیلا سازگار، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
سلطانی، سید ناصر (1390)، «مفهوم نمایندگی در مجلس اول»، مجلهی پژوهشهای حقوقی، دورهی 10، ش 19، صص 137-175.
عباسی، بیژن (1387)، «بررسی روشهای اعمال مردمسالاری مستقیم و نیمهمستقیم»، فصلنامهی حقوق، مجلهی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی، دورهی 38، ش 2، صص 215-235.
طباطبایی مؤتمنی، منوچهر (1382)، کلیات حقوق اساسی، تهران: میزان.
قاضی شریعتپناهی، ابوالفضل (1372)، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، تهران: دانشگاه تهران
کاویانی، محمدهادی (1387)، «بررسی مسئلهی انحلال مجلس خبرگان رهبری و مجلس شورای اسلامی از سوی مقام رهبری»، فصلنامهی حقوق خصوصی، ش 12، صص 165-190.
کاتوزیان، ناصر (1378)، گامی بهسوی عدالت، تهران: انتشارات دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی
مدنی، سید جلالالدین (1369)، حقوق اساسی، تهران: سروش.
مصباح نسب، سید روحالله و سید ابراهیم موسیزاده (1396)، «چرایی نظارت مستمر بر نمایندگان مجلس شورای اسلامی»، فصلنامهی علمی-حقوقی قانون یار، دورهی 3.
مصباح یزدی، محمدتقی (1378)، نظریهی سیاسی اسلام، قم: مؤسسهی امام خمینی(ره).
مکارم شیرازی (بیتا)، قواعد الفقهیه، قم: مدرسهی امیرالمومنین (ع).
مؤمن قمی، محمد (1386)، الولایه الهیه الاسلامیه، قم: جامعهی مدرسین.
نایینی، محمدحسین (1358)، تنبیهالامة و تنزیهالملة، توضیحات سید محمود طالقانی، قم: بوستان کتاب.
نجفی اسفاد، مرتضی و فرید محسنی (1379)، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران: الهادی.
واعظی، احمد (1380)، حکومت اسلامی، قم: مسامیر.
وکیلیان، حسن (1390)، «مبانی نظری و شیوههای اعمال نظارت بر رفتار نمایندگان»، مجلس و راهبرد، سال هجدهم، ش 68، صص 63-107.
هاشمی، سید محمد (1379)، حقوق اساسی، تهران: دادگستر.
انگلیسی
Altman, David (2011), Direct Democracy Worldwide, London: Cambridge University Press
Conacher, Duff (1991), “Power to the People: Initiative, Referendum Recall and the Possibility of Popular sovereignty in Canada”, university of torento, faculty of law review, no 174.
Cronin, Thomas (1999), Direct Democracy: The Politics of Initiative, Referendum and Recall, Harvard University Press.
Elections BC (2003), Report of the Chief Electoral Officer on the Recall Process in British ColumbiA 16.
Garrett, Elizabeth (2004), “Democracy in the Wake of the California Recall”, University of Pennsylvania Law Review, 153.
Griffith, Gareth and Roth, Lenny (2010), “Recall Elections, NSW Parliamentary Library Research Service”, E-Brief 3/2010: 1-11.
Hazell, Robert (2010), The Conservative-Liberal Democrat Agenda for Constitutional and Political Reform, London: The Constitution Unit
Maskell, Jack (2012), Recall of Legislators and the Removal of Members of Congress from Office, Congressional Research Service.
McCormick, Peter (1994), “The Recall of Elected Members”, Canadian Parliamentary Review, 17(2).
Munro ,William (1916), The Initiative, Referendum and Recall, Appleton.
National Conference of State Legislatures (‘NCSL’),(2011), Recall of State <http://www.ncsl.org/default.aspx?tabid=16581>
Roger Scruton (1982), A Dictionary of Political Thought, Harper and Row Publishers, New York.
Twomey, Anne (2011), “The Recall of Members of Parliament and Citizens”, Initiated Elections, UNSW Law Journal, Vol 34(1), 41-69.
Uwe Serd ült (2015), “The history of a dormant institution:legal norms and the practice of recall in Switzerland”, Representation, 51(2): 161-172
Welp, Yanina (2016), “Recall referendums in Peruvian municipalities: a political weapon for bad losers or an instrument of accountability?”, Democratization, 23 (7): 1162-1179.
Wright,Tony (2015), “Recalling MPs: Accountable to Whom?”, The Political Quarterly, Vol 86, Issue 2, 289–296.
Zimmerman, Joseph (1997), The Recall: Tribunal of the People, Praeger.