تحلیل کارکرد احکام نظامیه‌ی ولی‌فقیه در آرا و نظرهای شورای نگهبان (بررسی موردی سیاست جنایی تقنینی)

نویسنده

دانش‌آموخته‌ی دوره‌ی دکتری حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه امام صادق(ع)

چکیده

ولی‌فقیه از طریق احکام حکومتی و فتاوی اجتماعی و اجتماعی تبعی، که در این مقاله «احکام نظامیه» خوانده می‌شوند، در قانونگذاری جنایی نقش ساختاری و سنجشی دارد. موضوع اساسی این مقاله، تبیین جایگاه «احکام نظامیه‌ی ولی‌فقیه» در ساختار نظام جمهوری اسلامی ایران و به‌ویژه شورای نگهبان است. این مسئله می‌تواند به ایجاد رویه‌ای واحد در عملکرد نهادها و مراجع حقوقی جمهوری اسلامی ایران از جمله شورای نگهبان، در استناد به احکام نظامیه‌ی ولی‌فقیه، کمک شایانی کند. نگارنده با روشی توصیفی ـ تحلیلی و با اتکا بر منابع معتبر فقهی و نظرها و آرای شورای نگهبان، معتقد به اطلاق «تبعیت از احکام نظامیه‌ی ولی‌فقیه» از سوی کلیه‌ی اشخاص و نهادها (که وظیفه‌ی مقررات‌‌گذاری یا سنجش مقررات را بر عهده دارند) از جمله شورای نگهبان است. با این توضیح، با وجود احکام نظامیه‌ی مقام رهبری وظیفه‌‌ی شورای نگهبان بررسی مصوبات و مقررات از نظر مغایرت یا عدم مغایرت با ملاک و سنجه‌ی «احکام نظامیه‌ی ولی‌فقیه» است و در این موارد نمی‌تواند به نظر فتوایی خود استناد کند. آرا و نظرهای شورای نگهبان نشان می‌دهد که استناد شورای نگهبان به احکام نظامیه مطلق نبوده و در برخی موارد با اختلاف مواجه بوده است.

الف) فارسی و عربی
ابن‌فارس بن زکریا، ابوالحسین احمد (1404ق)، معجم مقائیس اللغة، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چ اول، ج ‌6.
ارسطا، محمدجواد (1389)، مبانیتحلیلینظامجمهوریاسلامیایران، قم: بوستان کتاب.
ارسطو (1386)، سیاست، ‌ترجمه‌ی سید حمید عنایت، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ ششم.
اصفهانی، محمدبن حسن (1416ق)، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چ اول، ج ‌4.
اصفهانی، محمدحسین (1416ق)، الاجتهاد و التقلید (بحوث فی الأصول)، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چ دوم، ج‌3.
اکرمی، روح‌الله (1393)، «تحلیل فرآیند نظارت شرعی شورای نگهبان بر مصوبات مجلس؛ مطالعه‌ی موردی: قانون مجازات اسلامی»، فصلنامه‌ی دانش حقوق عمومی، سال سوم، ش 9، صص 1 – 26.
آملی، میرزا محمدتقی (1380)، مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، تهران: مؤلف، چ اول، ج‌10.
بستانی، فؤاد افرام (1375)، فرهنگ ابجدی، تهران: اسلامی، چ دوم.
بیارجمندی خراسانی، یوسف (بی­تا)، مدارک العروة، نجف: مطبعة النعمان، چ اول، ج‌1.
پژوهشکده‌ی شورای نگهبان (1392)، ‌قانون مجازات اسلامی 1392 در پرتو نظرات شورای نگهبان، تهران: پژوهشکده‌ی شورای نگهبان، چ اول.
پژوهشکده‌ی شورای نگهبان، مشروح مذاکرات شورای نگهبان، تهران: پژوهشکده‌ی شورای نگهبان، در دست انتشار.
تبریزى، جواد (بی­تا)، استفتائات جدید، قم: سرور، چ دوم، ج 1.
جوادی آملی، عبدالله (1385)، ولایت ‌فقیهولایتفقاهتوعدالت، قم: اسراء، چ اول.
حبیب‌زاده، محمدجعفر و جلال­الدین قیاسی (1380)، «حدود اختیارات قاضی در مراجعه به منابع فقهی در امور کیفری»، مجله‌ی علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ش 33، صص 33 - 42.
حسینی، ‌سید محمد (1383)، سیاستجناییاسلاموجمهوریاسلامیایران، تهران: سمت، چ اول.
حسینی خامنه­ای، سید علی (1392)، اجوبه الاستفتائات، تهران:‌ فقه روز، چ اول.
حلّی، نجم‌الدین جعفر بن حسن (1408ق)، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: مؤسسه‌ی اسماعیلیان، چ دوم، ج 1.
درویشوند، ابوالفضل و سید محمدهادی راجی (1390)، «تحلیلی بر نظارت بر قوانین و مقررات در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران»، حکومتاسلامی، سال شانزدهم، ش 3، پیاپی شصت‌ویکم، صص 103- 132.
راعی، ‌مسعود و فرامرز ‌عطریان (1391)، «حاکمیت قانون و احکام حکومتی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، حکومتاسلامی،‌ ش 63، صص 123 - 146.
ربانی خوراسگانی، علی و محمد میرزایی (1393)، «ایدئولوژی، سوژه، هژمونی و امر سیاسی در بستر نظریه‌ی گفتمان»، غرب­شناسی بنیادی، ش 9، ص 23 -46.
سبحانی تبریزی، جعفر (1419ق)، مصادر الفقه الإسلامی و منابعه، بیروت: دارالأضواء، چ اول.
سیفی مازندرانی، علی‌اکبر (1428ق)، دلیل تحریرالوسیلة - ولایه الفقیه، تهران: مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چ دوم.
صانعی، پرویز (بی­تا)، حقوق جزای عمومی،‌ تهران: انتشارات دانشگاه ملی ایران، چ سوم، ج 1.
طباطبایی، سید محمدحسین (1388)، شیعه در اسلام (طبع جدید)، قم: مؤسسه‌ی بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم)، ج ‏1.
طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم (1414ق)، تکملة العروة الوثقی، قم: کتابفروشی داوری، چ اول، ج ‌2.
عاملى کرکى، على‌بن حسین (1409ق)، رسائل المحقق الکرکی، قم: دفتر نشر اسلامی، چ اول، ج 1.
علی‌آبادی، عبدالحسین (1371)،‌ حقوق جنایی، تهران: فردوس، چ سوم، ج 1.
علیدوست، ابوالقاسم (1388)، فقهومصلحت، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی، چ اول.
عمید زنجانی، عباسعلی (1368)، فقهسیاسیحقوقاساسیومبانیقانوناساسیجمهوریاسلامیایران، تهران: امیرکبیر، ج 1.
عمید زنجانی، عباسعلی (1385)، حقوق اساسی ایران،‌ تهران: مؤسسه‌ی انتشارات و چاپ انتشارات دانشگاه تهران،‌ چ اول.
قیاسی، جلال‌الدین (1385)، مبانیسیاستجناییحکومتاسلامی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چ اول.
قیاسی، جلال‌الدین؛ دهقان، حمید و‌ قدرت‌الله خسروشاهی و دیگران (1391)، حقوق جزای عمومی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چ چهارم، ج1.
کاتوزیان، ناصر (1392) ، مقدمه‌یعلمحقوقومطالعهدرنظامحقوقیایران، تهران: شرکت سهامی انتشار ، چ هشتادوهشتم.
کیدرى، محمدبن حسین (1416ق)، إصباح الشیعة بمصباح الشریعة، قم: مؤسسه‌ی امام صادق (ع)، چ اول.
گلدوزیان، ایرج (1385)، حقوق جزای عمومی ایران، تهران: مؤسسه‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چ نهم، ج 1.
گیلانی شفتی، سید محمدباقر (1427ق)، مقالة فی تحقیق إقامة الحدود فی هذه الأعصار، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چ اول.
لازرژ، کریستین (1390)، درآمدیبرسیاستجنایی، ترجمه‌ی علی‌حسین نجفی ابرند‌آبادی، تهران: میزان، چ اول.
لاک،‌ جان (1391)، رساله‌ای درباره‌ی حکومت،‌ ترجمه‌ی حمید عضدانلو، تهران‌: نشر نی، چ سوم، 1391.
لنگرودی، محمدجعفر (1386)، مبسوط در ترمینولوژی حقوق،‌ تهران: کتابخانه‌ی گنج دانش، چ سوم، ‌ج 1و5.
مرکز تحقیقات شورای نگهبان (1381)، مجموعه نظریات شورای نگهبان، تهران: ‌معاونت تدوین،‌ تنقیح و انتشار قوانین و مقررات معاونت حقوقی ریاست جمهوری، چ دوم، ویرایش اول.
مکارم شیرازی، ناصر (1386]الف[)،‌ پیام امام امیرالمؤمنین(ع)،‌ تهران: دارالکتب الاسلامیه، چ اول، ج ‏14.
مکارم شیرازی، ناصر (1386]ب[)، پیام قرآن‏، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چ نهم ، ج10.
مکارم شیرازی، ناصر (1427ق)،‌ استفتائات جدید، قم: مدرسۀ الامام علی بن ابی‌طالب (ع)، چ دوم، ج 3.
ملک افضلی، محسن (1387)، «جایگاه و اعتبار مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی»، حکومتاسلامی، سال سیزدهم، ‌ش 2، صص 144 -174.
موسوی خمینی، سید روح‌اللّه (1424ق)، توضیح المسائل، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم،‌ چ هشتم، ج 1.
موسوی خمینی، سید روح‌اللّه (1381)، صحیفه‌ی نور، تهران: مؤسسه‌ی نشر و تنظیم آثار امام خمینی (ره)، ج‏20.
موسوی خمینی، سید روح‌اللّه (1404ق)، زبدة‌الأحکام، تهران:‌ سازمان تبلیغات اسلامی، چ اول.
موسوی خمینی، سید روح‌اللّه (1421ق)، کتاب البیع، تهران: مؤسسه‌ی نشر و تنظیم آثار امام خمینی (ره)، ج 2.
موسوی خمینی، سید روح‌اللّه (بی‌تا)،تحریرالوسیله، قم: مؤسسه‌ی مطبوعات دارالعلم، چ اول، ج 1و2.
موسوی خمینی، سید مصطفی (بی­تا)، ولایة الفقیه، تهران: مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چ اول.
مؤسسه‌ی‌ آموزشی و پژوهشی قضا (1390)، ره‌توشه‌ی قضایی: استفتائات قضایی از محضر مرجع عالی‌قدر عالم تشیع حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای (مدظله‌العالی)، قم: نشر قضا، چ اول.
موسوی خلخالی، سید محمدمهدی (1425ق)، الحاکمیة فی الإسلام، قم: مجمع اندیشه‌ی اسلامی، چ اول.
مهرپور، حسین (1372)، «شورای نگهبان و بررسی قوانین»، مجله‌ی حقوقی دادگستری، ش 9، صص 55- 74.
میرباقری، محمدمهدی (1391)، مبانی فقه حکومتی، گزارش درس خارج (جلسه‌ی هفتم)، مورخ 9/12/1391.
نجفی ابرندآبادی، علی‌حسین (1378)، مباحثیدرعلومجنایی(تقریراتدرسجرم‌شناسی)، به کوشش شهرام ابراهیمی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، چ اول.
هاشمی شاهرودی، محمود و دیگران (1426)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت (ع)، قم: مؤسسه‌ی دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت (ع)، چ اول، ج‌3.
یزدی، محمد (1386)، «جمهوری اسلامی و تحول در قانونگذاری (گفت‌وگو)»، حکومت اسلامی، سال دوازدهم، ش 2، صص 14- 39.
ب) پایگاه­های اینترنتی
مجموعه نظرات و آرای شورای نگهبان،‌ مندرج در سامانه‌ی جامعه‌ی نظرات شورای نگهبان به آدرس الکترونیکی:
 
http://nazarat.shora-rc.ir/Default.aspx