ولایت شورایی از منظر فقه امامیه و حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران

نویسندگان

1 استادیار دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری حقوق عمومی دانشگاه تهران

3 کارشناس ارشد حقوق عمومی دانشگاه امام صادق(ع)

چکیده

درباره‌ی اندیشه‌ی سیاسی اسلام در جهت اقامه‌ی حکومت نظریات متعددی بیان شده است. از جمله‌ی این نظریات می‌توان به ایده‌ی ولایت شورایی اشاره کرد که برخی فقهای معاصر بیان کرده‌اند. قائلان این نظر معتقدند که با توجه به ضرورت مشورت در نصوص دینی، ولایت داشتن همه‌ی فقها، احتمال استبداد در ولایت فردی و... مقتضی است که شورایی متشکل از مراجع تقلید هر عصر تشکیل شود و تصمیمات مربوط به حکومت به‌صورت جمعی اتخاذ شود. از جمله دلایلی که برای این امر اقامه شده، استناد به اهمیت و وجوب شورا در اسلام و روایات است. با بررسی مجموعه‌ی دلایل در فقه امامیه، باید گفت هیچ‌گونه ادله‌ی شرعی مبنی بر کنار گذاشتن ولایت شخص واحد و اقبال به ولایت جمعی وجود ندارد، مضاف‌بر این در سیره‌ی ائمه‌ی معصومین (ع) و فقهای ماضی نیز به ولایت شورایی اشاره‌ای نشده است، بلکه بر عکس اخباری در رد ولایت شورایی از معصومین (ع) در دسترس است. جدا از روایات و نداشتن پشتوانه‌ی شرعی باید به مشکلات ساختاری و کارکردی پیش روی ولایت شورایی نیز اشاره کرد؛ از جمله اینکه در مسائل مهم و ضروری، تصمیم‌گیری‌ها با مشکل روبه‌رو می‌شود و درصورتی‌که آرا مساوی باشد یا اکثریت حاصل نشود، علاوه‌بر معطل ماندن امور جامعه‌ی اسلامی، وحدت لازم در تصمیم­گیری‌ها، که لازمه‌ی قوام جامعه است نیز تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد. در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز پس از پیش‌بینی ولایت شورایی در قانون اساسی، با گذشت زمان علاوه‌بر بروز مشکلات اجرایی، به نبود مبنای شرعی و عقلایی این نظریه صحه گذاشته شد و بعد از بازنگری، از قانون اساسی حذف شد.

کلیدواژه‌ها


اداره‌ی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی (1369)، صورت مشروح مذاکرات شورای بازنگری قانون اساسی، تهران: اداره‌ی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی.
اداره‌ی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی(1364) صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران: اداره‌ی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، چ اول.
امینی، ابراهیم (1389)، امامت و امامان، قم: بوستان کتاب، چ سوم.
بروجردی، حسین (1362)، البدر الزاهر فی صلاه الجمعه و المسافر، به قلم آیت‌الله منتظری، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
جوادی آملی، عبدالله (1389)، ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت، قم: اسراء، چ یازدهم.
حسینی حائری، سید کاظم (1399)، اساس الحکومه الاسلامیه، بیروت: مطبعة النیل‌، چ اول.
حسینی حائری، سید کاظم (1424ق)، ولایه الامر فی عصر الغیبه، قم: مجمع اندیشه‌ی اسلامی، چ اول.
حسینی شیرازی، سید صادق (1380)، رساله‌ی توضیح المسائل، قم: دفتر آیت‌الله شیرازی.
حسینی شیرازی، سید صادق (1385)، ‌اسلام و سیاست، ترجمه‌ی حمیدرضا شیخی، قم: انتشارات سلسله، چ اول.
حسینی شیرازی، سید محمد (1409ق)، سیاست از دیدگاه اسلام، ترجمه‌ی سید محمدباقر فالی، کانون اندیشه‌های اسلامی، ‌چ اول، ‌ج 2.
حسینی شیرازی، سید محمد (1403ق)، السبیل الی نهاض المسلمین، قم: مطبعه سید‌الشهدا (ع)، چ اول.
حسینی شیرازی، سید محمد (1405ق)، الصیاغه الجدیده، قم: مرکز نشر الفکر الاسلامى.
حسینی شیرازی، سید محمد (1409ق[ب])، الفقه، کتاب البیع، بیروت: دارالعلوم، چ دوم، ج 5.
حسینی شیرازی، سید محمد (1410ق[الف])، الفقه، الدوله الاسلامیه، بیروت: دارالعلوم، چ دوم، ج 99 و 101.
حسینی شیرازی، سید محمد (1410ق[ب])، الفقه، کتاب الحقوق، بیروت: دارالعلوم، ج 100.
حلی، حسن بی علی یوسف بن مطهر (1378)، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ج 2.
خمینی، روح‌الله (1363)، ‌کتاب البیع، قم: مؤسسه‌ی اسماعیلیان، ج 2.
خمینی، روح‌الله (1378)، صحیفه‌ی امام، تهران: مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چ اول.
خمینی، روح‌الله (1390)، تحریرالوسیله، قم، مؤسسه‌ی مطبوعاتی اسماعیلیان، چ دوم.
ربانی گلپایگانی، علی (1377)، دین و دولت، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی، چ اول.
الشاوی، التوفیق (1413ق)، فقه الشوری و الاستشاره، المنصوره(مصر): دارالوفاء، چ دوم.
شهریاری، حمید (1386)، شورا در فتوا، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چ دوم.
صادقی تهرانی، محمد (1381)، رساله‌ی توضیح‌المسائل نوین، تهران: امید فردا، چ دوم.
صادقی تهرانی، محمد (1386)، ولایت فقیهان حکومت صالحان، قم: انتشارات شکرانه.
صادقی تهرانی، محمد (1408ق)، الفرقان فی تفسیر القرآن، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی، چ دوم.
ابن‌بابویه، محمد‌بن‌علی(1372)، ‌عیون أخبار الرضا(ع)، ترجمه‌ی حمیدرضا مستفید و على­اکبر غفارى، تهران: نشر صدوق‏، چ اول‏، ج2.
صفایی حائری، علی (1392)، از معرفت دینی تا حکومت دینی، تهران، انتشارات لیلۀ‌القدر، چ چهارم.
طه، حسین (1953م)، الفتنة الکبری، مصر: دارالمعارف.
کاشف‌الغطاء، جعفر بن خضر مالکی (1424ق)، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء( ط- الحدیثة)، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چ اول، ج 4.
کدیور، محسن (1387)، نظریه‌های دولتدر فقه شیعه، تهران: نشر نی، چ هفتم.
کرکی، علی بن عبدالعالی (بی‌تا)، المجموعه الولی، تحقیق محمد الحسون، بی‌جا، ج 1.
محسنی، فرید و مرتضی نجفی اسفاد (1388)، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران: انتشارات بین­المللی الهدی، چ هشتم.
محمدی ری‌شهری، محمد (1376)، رهبری در اسلام، تهران: دارالحدیث، چ دوم.
مطهری، مرتضی (1361)، ده گفتار، تهران: صدرا.
مکارم شیرازی، ناصر (1375)، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چ اول، ج 1.
مکارم شیرازی، ناصر (1390)، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، قم: انتشارات امام علی‌بن ابی طالب (ع)، چ اول، ج 9.
مکارم شیرازی، ناصر (1413ق)، انوارالفقاهه، قم: مدرسۀ‌ امام امیرالمؤمنین، چ دوم.
منتظری، حسینعلی (1369)، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه‌ی محمود صلواتی، نشر تفکر، چ اول، ج 2.
نوایی، علی‌اکبر (1381)، نظریه‌ی دولت دینی، تهران: معارف، چ اول.
هاشمی، سید محمد (1393)، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران: میزان، چ بیست‌وپنجم، ج 2.
یزدی، محمد (1375)، قانون اساسی برای همه، تهران: امیرکبیر.