جایگاه نصیحت امام مسلمین در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

نویسندگان

1 استادیار مرکز مطالعات عالی انقلاب اسلامی دانشگاه تهران

2 استادیار دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

3 دانشجوی کارشناسی ارشد معارف اسلامی و حقوق عمومی دانشگاه امام صادق(ع)

چکیده

در کتاب‌های روایی شیعه، به موضوع نصیحت حاکم اسلامی از سوی مردم به‌عنوان یک حق -تکلیف اشاره شده و در ادبیات فقهی- حقوقی کشور نیز رایج گردیده است. اما عدم تصریح قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به مسئله‌ی «النصیحة لائمة المسلمین»، ابعاد و چگونگی اعمال آن موجب شده است تا در مورد امکان استفاده از ظرفیت‌های این مهم در تفسیر اصول این قانون از جمله مسئله‌ی امکان یا شیوه‌ی نظارت مجلس خبرگان بر رهبری اختلاف نظر وجود داشته باشد. این مقاله به این پرسش پاسخ می­گوید که آیا می‌توان برای «النصیحة لائمة المسلمین»مبناییدرقانون اساسی یافت و در این صورت ابعاد، گستره‌ی شمول و سازوکار اعمال آن در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران به‌ویژه در مورد امام مسلمین چگونه خواهد بود. بدین منظور این مقاله با بررسی‌های روایی- فقهی و تطبیق اصول قانون اساسی با آن، نیز بررسی مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی و بازنگری قانون اساسی و بازخوانی پژوهش‌های پیشین، اصل 8 قانون اساسی (دعوت به خیر) را به‌منزله‌ی مبنای این موضوع در نظام حقوقی کشور معرفی کرده و مدعی است که اعمال آن در مورد رهبری از طریق مجلس خبرگان ممکن و توجیه‌پذیر است.

کلیدواژه‌ها


اداره‌ی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی (1364)، صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی، تهران: چ اول، ج 1.
اداره‌ی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی (1381)، صورت مشروح مذاکرات شورای بازنگری قانون اساسی، تهران: چ دوم.
ارسطا، محمدجواد (1389)، نظارت بر اعمال حکومت، تقریرات دوره‌ی دکتری حقوق عمومی، پردیس قم دانشگاه تهران.
استادی، رضا (1385)، «مجلس خبرگان و مشروعیت نظام (مصاحبه)»، حکومت اسلامی، ش 41، صص 37-62.
امینی، ابراهیم (1377)، «مقررات و عملکرد مجلس خبرگان (مصاحبه)»، حکومت اسلامی، ش 40، صص 66-80.
بحرانی، محمد سند (1426ق)، أسس النظام السیاسی عند الإمامیة، قم: مکتبة فدک، چ اول.
جمعی از پژوهشگران (زیرنظر ‌هاشمی­شاهرودی، سیدمحمود) (1426ق)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع)، قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع)، چ اول، ج 1.
جنتی، احمد (1385)، «شرایط، وظایف و اختیارات خبرگان ملت (مصاحبه)»، حکومت اسلامی، ش 41، صص 37-62.
جوادی آملی، عبدالله (1377)، «جایگاه فقهی- حقوقی مجلس خبرگان (مصاحبه)»، حکومت اسلامی، ش 8، صص 10-40.
حرّ عاملی، محمدبن حسن (1409ق)، وسائل الشیعة، مؤسسه‌ی آل البیت (ع)، قم: چ اول، ج ‌16.
حسینی خامنه‌ای، سید علی بن جواد (1424ق)، أجوبة الاستفتاءات (فارسی)، قم: دفتر مقام معظم رهبری، چ اول.
سروش محلاتی، محمد (1375)، «نصیحت ائمه‌ی مسلمین»، حکومت اسلامی، سال 1، ش 1، صص 135-189.
سروش محلاتی، محمد (1378)، «خبرگان و نظارت؛ بررسی فقهی- حقوقی درباره‌ی نقش مجلس خبرگان در نظارت بر رهبری»، حکومت اسلامی، ش 14، صص 112-139.
سروی مازندرانی، محمدصالح بن احمد بن شمس (1382ق)، شرح الکافی، تهران: المکتبة الإسلامیة، چ اول، ج 12.
سید رضی، محمد (1414ق)، نهج‌البلاغه، قم: مؤسسه‌ی نهج‌البلاغه، چ اول.
طریحی، فخرالدین (1416ق)، مجمع‌البحرین، تهران: کتابفروشی مرتضوی، چ سوم، ج 3.
طلابکی، اکبر (1391)، بررسی تحلیلی نحوه‌ی تحقق اصل هشتم قانون اساسی با نگاهی به نهاد ملی حقوق بشر و نهاد حسبه، رساله‌ی دکتری حقوق عمومی، دانشگاه تهران.
طلابکی، اکبر، لزوم اصلاح «طرح حمایت از آمرین به معروف و ناهیان از منکر»، مصاحبه با خبرگزاری فارس، 29/07/93 به آدرس:
http://www.farsnews.com/printable.php?nn=13930729000440
عمید زنجانی، عباسعلی (1421ق)، فقه سیاسی، تهران: امیرکبیر، چ چهارم، ج 1.
کعبی، عباس (1391)، «امر به معروف و نهی از منکر تابع مصالح و مفاسد واقعی است (مصاحبه)»، کیهان فرهنگی، سال بیست‌ونهم، ش 310-312، مهر- آذر.
کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی (ط-الإسلامیة)، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چ چهارم، ج ‌2.
مجلسی دوم، محمد باقر بن محمد تقی (1404ق)، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چ دوم، ج 9.
محرمی، توحید (1385)، «نظارت خبرگان رهبری»، حکومت اسلامی، ش 41، صص 87-110.
محمود عبدالرحمان (بی‌تا)، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیة، ج ‌3.
مرعشی شوشتری، سید محمدحسن (1427ق)، دیدگاه‌های نو در حقوق، تهران: میزان، چ دوم، ج 1.
مصباح یزدی، محمدتقی (1377)، «جایگاه فقهی- حقوقی مجلس خبرگان (مصاحبه)»، حکومت اسلامی، ش 8، صص 41-56.
مصباح یزدی، محمدتقی (1389)، بزرگ­ترین فریضه، قم: مؤسسه‌ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چ اول.
مصطفوی، سید محمدکاظم (1421ق)، مائة قاعدة فقهیة، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چ چهارم.
منتظری نجف‌آبادی، حسینعلی (1409ق)، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه‌ی محمود صلواتی و ابوالفضل شکوری، تهران: مؤسسه‌ی کیهان، چ اول، ج 8.
منتظری نجف‌آبادی، حسینعلی (بی­تا)، رساله‌ی استفتاءات (منتظری)، قم: چ اول، ج 2.
موسوی خمینی، روح‌الله (1425ق)، ترجمه‌ی تحریرالوسیله، ترجمه‌ی علی اسلامی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، ج 2.
موسوی خمینی، سید روح‌الله (1415ق)، المکاسب المحرمة (للامام الخمینی)، تهران: مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چ اول، ج 1.
موسوی قزوینی، سید علی (1424ق)، ینابیع الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چ اول، ج 2.
موسوی قزوینی، سید علی (1427ق)، الاجتهاد و التقلید (التعلیقة علی معالم الاصول)، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چ اول.
هاشمی رفسنجانی، علی‌اکبر (1385)، «ضرورت و جایگاه: مجلس خبرگان در جمهوری اسلامی (مصاحبه‌ی 1)»، حکومت اسلامی، ش 40، صص 26 - 53.
یزدی، محمد (1385)، «مجلس خبرگان و چگونگی نظارت بر رهبری (مصاحبه)»، حکومت اسلامی، ش 41، صص 77-86.