مفهوم امت در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران

نویسندگان

1 استادیار دانشکده‌ی حقوق پردیس فارابی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری حقوق عمومی دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

بازشناسی کلیدواژگان قانون اساسی، گذرگاهی مهم برای شناخت مطلوب منظومه‌ی حقوق اساسی در هر نظام سیاسی است. آنگاه که یک کلیدواژه‌ ریشه در مبانی اعتقادی و نظریه‌ی سیاسی زیربنای نظام حقوق اساسی داشته باشد، این بازشناسی اهمیتی دوچندان می‌یابد. «امت» از دانش­واژه­هایی است که درون­مایه‌ی دینی و صبغه‌ی اسلامی داشته و از ادبیات دینی به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران راه یافته است.
بررسی ابعاد نظام حقوق اساسی جمهوری اسلامی حاکی از آن است که این واژه ضمن حفظ اصالت دینی خود، با تحولاتی در حوزه‌ی مفهوم و دایره‌ی شمول در برخی کاربردها وارد ادبیات قانون اساسی شده است. در این نوشتار به شیوه­ای توصیفی و تحلیلی به این پرسش نظر افکنده­ایم که «امت» در اندیشه‌ی دینی و حقوق اساسی جمهوری اسلامی چگونه فهمیده شده و چه گستره‌ی شمولی دارد و چنین رهاوردی به دست داده­ایم که این کلیدواژه در کاربردهای گوناگون خود در قانون اساسی، به‌رغم برخی همسانی­ها، به یک معنا به‌کار نرفته است، بلکه حامل معانی مختلف و در پی آن دربردارنده‌ی گروه‌های جمعیتی متفاوتی است.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
ابن­أبی­جمهور، محمدبن زین­الدین (1405ق)، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة، قم: دار سیدالشهداء للنشر، چ اول.
ابن­بابویه، محمدبن علی (1413ق)، من لایحضره­الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم‏، چ دوم.
ابن­بابویه، محمدبن­علی (1378ق)، عیون أخبار الرضا (ع)، تهران: نشر جهان،‏ چ اول‏.
ابن­حیون، نعمانبن محمد مغربی (1409ق)، شرح الاخبار فی فضائل الائمة­الاطهار(ع)، قم: جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی، چ اول، ج ‏2.
ابن‌منظور، ابوالفضل جمال­الدین محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، ج ‌10.
احمدی میانجی، علی (1419ق)، مکاتیب­الرسول(ص)، قم: دارالحدیث، چ اول، ج 3.
احمدی، ظهیر (1388)، «مفهوم شناسی امت در قرآن و اجتماع»، پژوهشنامه‌ی علوم و معارف قرآن کریم (پیام جاویدان)، ش 2، ص 47-68.
اداره‌ی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی (1364)، صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران:اداره‌ی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی،چ اول و دوم، ج 1، 2 و 3.
اراکی، محسن (1425ق)، نظریة الحکم فی الاسلام، قم: مجمع اندیشه‌ی اسلامی، چ اول.
استوارسنگری، کوروش (1388)، «مفهوم دولت در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، حقوق اساسی، ش 11، ص 49-85.
آصفی، محمدمهدی (1378)، «وحدت و تعدد در ولایت سیاسی»، فقه اهل بیت، ش 19و20، ص 182-210.
آیینه­ نگینی، حسین (1393)،واکاوی مفهومی کلیدواژگان چند معنا در قانون اساسی بررسی واژه‌ی مقررات، گزارش پژوهشی، پژوهشکده‌ی شورای نگهبان، شماره‌ی مسلسل: 13930161.
بغدادی، عبدالقاهر (1408ق)، الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم، بیروت: دارالجیل- دار الآفاق‏.
تفلیسی، جیش‌بن ابراهیم (بی­تا)، وجوه­القرآن، تهران: مؤسسه‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ج 1.
جوادی آملی، عبدالله (1385)، ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت، قم: اسرا، چ ششم.
جوان آراسته، حسین (1379)، «امت و ملت نگاهی دوباره»، حکومت اسلامی، ش 2 (پیاپی 16)، ص 158-173.
حسینی روحانی‌، سید صادق (1412ق)، فقه­الصادق(ع)(شرح استدلالی بر تبصرة المتعلمین علامه حلی)، قم: دارالکتاب- مدرسه‌ی امام صادق(ع)، چ اول.
حسینی بهشتی، سید محمد (1390)، مبانی نظری قانون اساسی، تهران: بقعه، چ چهارم.
حسینی خامنه­ای، سید محمد (1423ق)،الابعاد الدولیة للحج اطروحة جدیدة علی ضوء الحقوق و القانون، القسم الاول، مترجم: خالدالغفوری، فقه أهل­البیت(ع)(بالعربیة)، ش 28، ص 289-312.
حلّی، حسن‌بن یوسف بن مطهر اسدی (1411ق)، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، تهران: مؤسسه‌ی چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ اول.
حلّی، حسن‌بن یوسف بن مطهر اسدی (1414ق)، تذکرة­الفقهاء، قم: مؤسسه‌ی آل­البیت (ع)، چ اول، ج 9.
حمیری، نشوان بن سعید، (بی­تا)، شمس­العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، دمشق: دارالفکر، چ اول، ج‏1.
دانش‌پژوه، مصطفی (1392)، اسلام و حقوق بین الملل خصوصی؛ تابعیت و وضعیت بیگانگان، تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه و پژوهشگاه حوزه‌ی و دانشگاه، چ چهارم.
روزنامه‌ی رسمی شماره‌ی 10170 مورخ 1/11/58.
سبحانی، جعفر(1370)، مبانی حکومت اسلامی، قم: مؤسسه‌ی علمی و فرهنگی سیدالشهدا.
سبزواری، سیدعبدالأعلی (1413ق)، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام‌، قم: مؤسسه‌ی المنار‌، چ چهارم.
سمیح دغیم (1998م)، موسوعة مصطلحات علم الکلام الاسلامی، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون،‏ چ اول، ج‏ 1.
شریعتی، علی (1382)، امت و امامت، در مجموعه آثار، تهران: نشر آمون.
طبرسی، فضل­بن­حسن (1390ق)، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران: اسلامیه، چ سوم.
عاملی، محمدبن حسن‏ شیخ حر (1409ق)، وسائل الشیعة، قم‏: مؤسسه‌ی آل­البیت (ع)، چ اول‏.
عبدالباقی، محمدفؤاد (1391)، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قم: نوید اسلام، چ دهم.
عمید زنجانی، عباسعلی (1421ق)، فقه سیاسی، تهران: امیرکبیر، ج‌2 و 3.
عیاشی محمدبن مسعود (1380ق)، کتاب التفسیر، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: چاپخانه‌ی علمیه، ج ‏1.
فیرحی، داود (1391)، تاریخ تحول دولت در اسلام، قم: دانشگاه مفید، چ پنجم.
قاضی شریعت­پناهی، سید ابوالفضل (1383)، بایسته­های حقوق اساسی، تهران: میزان، چ پانزدهم.
قاضی شریعت‌‌‌‌‌پناهی، سید ابوالفضل (1383)، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، تهران: میزان، چ دوازدهم.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب 1358 با اصلاحات 1368.
قانون انتخابات و آیین‌نامه‌ی داخلی مجلس خبرگان رهبری مصوب 10/7/59 .
قانون نحوه‌ی اجرای اصل 49 قانون اساسی مصوب 17/5/63 .
قضاعی، محمدبن­سلامة (1361)، شرح فارسی شهاب الأخبار، تصحیح جلال‏الدین حسینی أرموی، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی‏، چ اول.
کلینی، محمدبن یعقوب (1407ق)، الکافی، تهران: دارالکتب­الإسلامیة، چ چهارم.
کلانتری، علی­اکبر (1375)، «دارالاسلام و دارالکفر و آثار ویژه آن دو»، فقه، ش 10، ص 32-117.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی ‏(1403ق)، بحارالأنوار، بیروت‏: دار إحیاء­التراث­العربی‏، چ دوم‏.
مرکز تحقیقات شورای نگهبان (1381)، مجموعه نظریات شورای نگهبان (تفسیری و مشورتی در خصوص اصول قانون اساسی)، چ اول.
مصباح یزدی، محمدتقی (1375)، «ولایت فقیه در خارج از مرزها»، حکومت اسلامی، ش اول، ص 81-95.
مطهری، مرتضی (بی­تا)، مجموعه‌ی آثار، تهران: صدرا، ج 3 و 14.
مکارم شیرازی، ناصر (1374)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چ اول.
مهنا، عبدالله علی (بی­تا)، لساناللسان، بیروت: دارالکتب العلمیه، چ اول، ج ‏1.
موسوی خمینی، سید روح­اللّه (1425ق)، تحریرالوسیلة، ترجمه‌ی علی اسلامی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چ 21، ج ‌4.
موسوی خمینی، سید روح­الله (1389)، صحیفه‌ی امام، تهران: مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ پنجم.
نجفی، محمدحسن (1404ق)، جواهرالکلام فی شرح شرایع­الاسلام، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ هفتم.
واسطی، زبیدی، حنفی، محب­الدین و حسینی، سید محمد مرتضی (1414ق)، تاج­العروس من جواهرالقاموس، بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، ج ‌13.
ورام بن أبی­فراس، مسعودبن­عیسی (1410ق)، مجموعة ورّام (تنبیه الخواطر)، قم: مکتبه فقیه، چ اول، ج ‏1 و 2.
هاشمی شاهرودی، سید محمود و دیگران (1426ق)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل­بیت(ع)، قم: مؤسسه‌ی دائرة­المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع)، چ اول.
هاشمی، سید محمد (1382)، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران اصول و مبانی کلی نظام، تهران: میزان، چ پنجم
هدایت­نیاگنجی، فرج­الله (1382)، اندیشه­های حقوقی شهید بهشتی، تهران: مؤسسه‌ی فرهنگی دانش و اندیشه‌ی معاصر، چ اول.