تحلیل فرایند نظارت شرعی شورای ‌نگهبان بر مصوبات مجلس؛ مطالعه‌ی موردی: قانون مجازات اسلامی

نویسنده

استادیار دانشکده‌ی حقوق دانشگاه قم

چکیده

شورای ‌نگهبان، به‌عنوان یگانه مرجع صالح به‌منظور نظارت شرعی بر مصوبات مجلس شورای اسلامی، نقشی بی‌بدیل در صیانت از موازین اسلامی در ساحت تقنین دارد. در این نوشتار در قالب مطالعه‌ی موردی، تلاش شده تا فرایند نظارت شورای‌ نگهبان بر قانون مجازات اسلامی، به‌منزله‌ی برجسته‌ترین قانون کیفری کشور، از نظر احراز عدم مغایرت با موازین شرعی بررسی شود.
در این راستا، از طریق تتبع در سوابق بررسی قانون مجازات اسلامی در اظهار نظرهای شورای ‌نگهبان، سعی شده تا ضمن ایضاح فتوای معیاری که سنجه‌‌ی این ارزیابی قرار گرفته است، چگونگی این نظارت با رویکردی انتقادی تحلیل شود، تا گامی در راستای تبیین چگونگی تحقق این بعد از نظارت برداشته شود. مطالعه‌ی صورت‌گرفته حاکی از آن است که مصوبه‌ی کمیسیون قضایی و حقوقی مجلس شورای اسلامی اشکالات متعددی در سنجه‌ی موازین شرعی دارد که شورای نگهبان در فرایند نظارتی خود بسیاری از موارد مزبور را تذکر داده و گاه در قالبی ابتکاری با ارائه‌ی راه‌ حلِ رفع مغایرت، کمیسیون را در اصلاح صحیح مصوبه ارشاد کرده است.
به‌رغم محاسن فراوان عملکرد شورا در نظارت بر قانون، موارد قابل تأملی نیز در این فرایند مشهود است، از طرفی فتوای معیاری که مصوبه با آن سنجیده شده است، در کلیه‌ی مراحل نظارت، یکسان نبوده، و در پاره‌ای موارد، اشکالات شرعی گرفته‌شده، جای تأمل دارد. واکاوی در مرحله‌ی بسیار حساس احراز رفع اشکال مصوبه از سوی شورا نیز نشان از آن دارد که گاه کنترل دقیقی بر اصلاحات صورت‌پذیرفته از سوی کمیسیون اعمال نشده است.

کلیدواژه‌ها


ابن‌ادریس حلی، محمد (1410ق)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چ دوم، ج 3.
بن‌بابویه قمی [شیخ صدوق]، محمدبن علی (1415ق)، المقنع، قم: مؤسسة الإمام الهادی(ع)، چ اول.
بن‌زهره حلبی، سید أبوالمکارم حمزه‌بن علی (1417ق)، غنیة النزوع إلی علمی الاصول و الفروع، قم: مؤسسة الإمام الصادق علیه‌السلام، چ اول.
ابن‌سعید حلی، یحیی (1405ق)، الجامع للشرائع، قم: مؤسسة سیدالشهداء العلمیه، چ اول.
ابن‌فهد حلی، جمال‌الدین ابوالعباس احمد (1407ق)، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چ اول، ج 5.
پژوهشکده‌ی شورای نگهبان (1392)، قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 در پرتو نظرات شورای نگهبان، تهیه و تنظیم فهیم مصطفی‌زاده، تهران: پژوهشکده‌ی شورای نگهبان، چ اول.
حسینی ‌خامنه‌ای [مقام معظم رهبری]، سید علی (1378)، تقریرات خارج فقه بحث قصاص [جلسهی مورخ 11/8/1378].
حسینی ‌عاملی، سید محمدجواد (1419ق)، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چ اول، ج 11 و 12.
حلی[علامه]، حسن‌بن یوسف (1413ق[الف])، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چ اول، ج 3.
حلی [علامه]، حسن‌بن یوسف (1413ق[ب])، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چ اول، ج 9، 5 و 3.
حلی [محقق]، نجم‌الدین جعفربن حسن (1408ق)، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: اسماعیلیان، چ دوم، ج 4.
حلی [محقق]، نجم‌الدین جعفربن حسن (1412ق)، النهایة و نکتها، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چ اول، ج 3.
خوانساری، سید احمد (1405ق)، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، قم: اسماعیلیان، چ دوم، ج 7.
ساریخانی، عادل و اکرمی، روح‌الله (1393)، «بررسی فقهی حقوقی تعزیرات با تأکید بر قانون مجازات اسلامی مصوب 1392»، دوفصلنامهی پژوهشنامهی حقوق کیفری، ش 10، ص 139-162.
طباطبایی، سید علی (1418ق)، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، قم: مؤسسة آل‌البیت علیهم‌السلام، چ اول، ج 16.
طوسی‌ [شیخ]، محمدبن حسن (1407ق)، کتاب الخلاف، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چ اول، ج 5.
طوسی ‌[شیخ]، محمدبن حسن (1387)، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران: المکتبۀ المرتضویۀ لإحیاء الآثار الجعفریه، چ سوم، ج 8.
عاملی ‌[شهید ثانی]، زین‌الدین بن علی (1412ق)، الروضة ‌البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چ اول، ج 2.
عاملی ‌[شهید ثانی]، زین‌الدین بن علی (1413ق)، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیه، چ اول، ج 15.
عاملی ‌[شهید اول]، شمس‌الدین محمدبن مکی (1414ق)، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چ اول، ج 4.
فاضل اصفهانی [هندی]، بهاءالدین محمدبن حسن (1416)، کشف اللثام عن قواعد الأحکام، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چ اول، ج 11.
فاضل لنکرانی، محمد (1422ق)، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة: الحدود، قم: مرکز فقه الائمة الاطهار علیهم‌السلام، چ اول.
فاضل لنکرانی، محمد (1421ق)، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة: القصاص، قم: مرکز فقه الائمة الاطهار علیهم‌السلام، چ اول.
فیاض، محمداسحاق (بی‌تا)، منهاج‌الصالحین، بی‌جا: بی‌نا، ج 3.
کیدری، قطب‌الدین (1416ق)، إصباح الشیعه بمصباح الشریعة، قم: مؤسسة الإمام الصادق علیه‌السلام، چ اول.
مرعشی ‌شوشتری، سید محمدحسن (1376)، دیدگاههای نو در حقوق کیفری اسلام، تهران: میزان، چ دوم، ج 1.
مرعشی ‌نجفی، سید شهاب‌الدین (1424ق)، السرقة علی ضوء القرآن و السنة، قم: کتابخانه‌ی آیت‌الله مرعشی نجفی، چ اول.
مرکز تحقیقات فقهی قوه‌ی قضاییه (1377)، «آراء و نظریات صاحب‌نظران و مراجع تقلید پیرامون خسارات زاید بر دیه»، دوماهنامهی دادرسی، ش 9، ص 23-25.
مقتدایی، مرتضی (1389 و 1387)، تقریرات خارج فقه، جلسات (2/9/1387) و (8/9/1389)، رؤیت‌شده در (http://www.eshia.ir/).
مکارم شیرازی، ناصر (1427ق)، استفتائات جدید، قم: مدرسه‌ی امام علی‌بن ابی‌طالب علیه‌السلام، چ دوم، ج 3 و 1.
مؤسسه‌ی آموزشی و پژوهشی قضا (1390)، رهتوشه قضایی: استفتائات قضایی از محضر رهبر معظم انقلاب حضرت آیتالله خامنهای مدظله العالی، قم: نشر قضا، چ اول.
موسوی‌ خویی، سید ابوالقاسم (1422ق)، مبانی تکملة المنهاج، قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخویی، چ اول، ج 42.
موسوی ‌خمینی، روح‌الله (بی‌تا)، تحریرالوسیلة، قم: مؤسسه‌ی مطبوعات دارالعلم، چ اول، ج 2.
موسوی ‌گلپایگانی، سید محمدرضا (1412ق)، الدر المنضود فی احکام الحدود، قم: دارالقرآن الکریم، چ اول، ج 2.
نجفی، محمدحسن (1404ق)، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ هفتم، ج 43 و 41.
یزدی، محمد (1380)، مسائل فقهی جدید، قم: نصایح، چ اول.