حکومت اسلامی، معیار تشخیص و شاخصه‌های عملی

نویسندگان

1 استادیار دانشکده‌ی حقوق پردیس فارابی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری حقوق عمومی پردیس فارابی دانشگاه تهران

چکیده

حکومت اسلامی محوری‌ترین موضوع اندیشه سیاسی اسلام است که اسلام شناسان از مناظر گوناگونی به آن نگریسته­اند. با وجود این، همچنان معیار واحد و روشنی به منظور تشخیص و قضاوت درباره­ی اسلامی بودن یا نبودن یک حکومت وجود ندارد.
از سوی دیگر، برای تشکیل حکومت اسلامی در عرصه­ی عمل یا حرکت حکومت‌های موجود در جوامع اسلامی به سمت الگوی مطلوب خود، باید شاخصه­هایی اجرایی از متن شریعت استخراج کرد تا راهگشای حکمرانان و مردم در تحقق عملی حکومت اسلامی باشند. این مقاله با هدف استخراج این معیار نظری و همچنین شاخصه­های اجرایی و عملی آن، سعی کرده است با مراجعه به منابع اسلامی و بهره­گیری از روش تحلیلی به این مهم دست یابد.
در این زمینه به‌نظر می‌رسد حکومتی را می‌توان اسلامی نامید که در صدد اجرایی کردن تمامی ابعاد شریعت اسلام در سطح جامعه باشد؛ به تعبیر دیگر می­توان از آن با عنوان اصل «حاکمیت شریعت» در حکومت اسلامی یاد کرد.
تحقق عملی و واقعی حاکمیت شریعت نیز در گرو وجود سه شاخصه­ است: 1- لزوم قانونگذاری منبعث یا در چارچوب شرع، 2- مشروعیت حاکم و هیأت حاکمه؛ و در نهایت 3- شیوه­ی حکمرانی شرعی یا اسلامی.

کلیدواژه‌ها


ابراهیم­زاده آملی، نبی­الله(1390)، دین­پژوهی، تهران: پژوهشکده­ی تحقیقات اسلامی سپاه پاسداران.
ابن خلدون، عبدالرحمن(1988م)، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحاده، بیروت: دارالفکر.
ابن منظور، محمد بن مکرم(1414ق)، لسان­العرب، 15 جلد، بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، ج 8 و 12.
احمدی­طالشیان، محمدرضا(1388)، تحول مفهوم حاکم جائر در فقه سیاسی شیعه، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
انصاری، مرتضی(1410)، مکاسب، قم: موسسه­ی مطبوعاتی دارالکتاب، چ سوم، ج 9.
برجی، یعقوبعلی(1385)، ولایت فقیه در اندیشه فقیهان، تهران: انتشارات سمت و دانشگاه امام صادق علیه السلام، چ اول.
بهادری جهرمی، علی(1389)، روابط میان قوا در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران با نگاهی به نظریه­ی کنترل و تعادل قوا در امریکا، پایان­نامه­ی کارشناسی ارشد دانشگاه امام صادق(ع).
پروین، خیرالله؛ اصلانی، فیروز(1391)، اصول و مبانی حقوق اساسی، تهران: موسسه­ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
تهرانی، سید محمدحسین(1421ق)، ولایت فقیه در حکومت اسلام، مشهد: انتشارات علامه طباطبایی، 4 جلد، چاپ دوم، ج1.
جوادی آملی، عبدالله (1387)، تفسیر موضوعی قرآن کریم (جامعه در قرآن)، قم: مرکز نشر اسراء، ج17.
جوادی آملی، عبدالله (1390)، حق و تکلیف در اسلام، قم: مرکز نشر اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1391)، ولایت فقیه (ولایت فقاهت و عدالت)، قم: مرکز نشر اسراء.
جوان آراسته، حسین (1388)، مبانی حکومت اسلامی، قم: بوستان کتاب.
حیدری، محسن(1385)، پیشینه‌ها و مبانی ولایت فقیه نزد علمای شیعه، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ سوم.
خمینی، سید روح­الله (1387)، صحیفه امام، 22 ج، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس­سره)، ج 8.
خمینى، سید روح­الله (1423ق)، ولایت فقیه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (قدس­سره)، چ دوازدهم.
خمینى، سید روح­الله (1415ق)، المکاسب المحرمه، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (قدس­سره).
خمینی، سید روح‌الله (1421ق)، کتاب البیع، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(قدس­سره)، چ اول، ج2.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق)، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دارالعلم.
رضوانی، علی اصغر(١٣٨۴)، شیعه شناسی و پاسخ به شبهات، 2ج، تهران: نشر مشعر، ج 1.
سبحانی تبریزی جعفر(1370)، مبانی حکومت اسلامی، قم، موسسه علمی و فرهنگی سیدالشهداء علیه‌السلام.
سراج، ابونصر(1382)، اللمع فی التصوف، ترجمه مهدی مجتبی، تهران: نشر اساطیر.
سعیدی شاهرودی، علی(1388)، حاکمیت دینی اصول و مبانی، قم: زمزمه هدایت.
السنهوری، عبدالرزاق(1389)، نظریه دولت در فقه اهل سنت،‌ ترجمه­ی حامد کرمی و داوود محبی، زیر نظر دکتر محمدجواد جاوید، تهران: میزان.
صالحی، جواد(1390)، ضرورت قانون، نشریه­ی کانون، ش 117، ص91-102.
طاهری، حبیب­الله(1381)، ولایت فقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایى، سید محمدحسین(1374)، تفسیر المیزان‏، ترجمه­ی سید محمدباقر موسوى همدانى‏، 20ج، قم‏: دفتر انتشارات اسلامى‏.‏
عمید زنجانى، عباسعلى(1421ق)، فقه سیاسى، 3 جلد، تهران: انتشارات امیرکبیر.
عمید، حسن(1389)، فرهنگ فارسی عمید، تهران: راه رشد.
فضلی، عبدالهادی(1380)، «ساختار کلی حکومت اسلامی شرح اصول قانون اساسی اسلامی از دیدگاه شهید صدر»، ترجمه­ی عبدالله امینی، نشریه­ی حکومت اسلامی، ش 20، ص76 - 103.
قاضی(شریعت پناهی)، سیدابوالفضل( 1385)، بایسته‌های حقوق اساسی، تهران: نشر میزان.
قاضی(شریعت پناهی)، سیدابوالفضل(1383)، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، تهران: نشر میزان.
قرائتى، محسن(1383)، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگى درس‌هایی از قرآن، ج 1و6.
قرشى، سید على­اکبر(1412ق)، قاموس قرآن، 7 جلد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، ج 4.
کدیور، محسن(1376)، نظریه‌های دولت در فقه شیعه، تهران: نشر نی، چ اول.
کعبی، عباس(1390)، بایسته­های حکمرانی، تهران: موسسه­ی عالی آموزش، پژوهش مدیریت و برنامه­ریزی.
کعبی، عباس(1392)، مبانی تحلیلی نظام جمهوری اسلامی ایران (اصل دوم)، تهران: پژوهشکده­ی شورای نگهبان.
کعبی، عباس(1393)، مبانی تحلیلی نظام جمهوری اسلامی ایران(اصل چهارم)، تهران: پژوهشکده­ی شورای نگهبان.
مؤمن‌قمی، محمد(1387)، «قوانین ثابت و متغیر»، مجله­ی فقه اهل بیت، ش 56، ص60 - 81.
ماوردی، علی بن محمد بغدادی(1966م)،‌ الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیه، بیروت: دارالتعاون للنشر والتوزیع عباس أحمد الباز مکه المکرمه، چ دوم.
محدثی محمدجواد(1392)، عدالت، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
مراغی، حسین؛ میر، عبدالفتاح(1417ق)، العناوین الفقهیه، قم، نشر اسلامی، ج 2.
مصطفوی، حسن(1368)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ اول، ج 5.
مطهری، مرتضی(بی­تا)، مجموعه­ی آثار استاد مطهری، تهران: انتشارات صدرا، ج2 و20؛ قابل دسترسی در نرم­افزار مجموعه آثار استاد شهید مطهری، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی(نور).
مظفر، محمد رضا( ١٣٨٧)، عقاید الامامیه، قم: انصاریان.
مکارم شیرازى، ناصر و دیگران(1374)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الإسلامیه، ج 2 و 11.
منتظرى، حسین­على(1409ق)، مبانى فقهى حکومت اسلامى، ترجمه­ی محمود صلواتی و ابوالفضل شکورى، 8 جلد، قم: مؤسسه­ی کیهان، ج 1 و 3 و 5.
موسوى خلخالی، سید محمدمهدى (1422ق)، حاکمیت در اسلام یا ولایت فقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
موسى، حسین یوسف(بی‌تا)، الإفصاح، قم‏: مکتب الاعلام الاسلامی، ج 2‏.
مهیار، رضا(1410ق)، فرهنگابجدیعربی، قم: انتشارات اسلامی، ج 2.
نراقی، مهدی بن ابی‌ذر( ١٣٧٧)، علم اخلاق اسلامی، ترجمه­ی کتاب جامع­السعادات، ترجمه­ی جلال‌الدین مجتبوی، تهران: حکمت.
وفادار، علی(1382)، حقوق اساسی و تحولات سیاسی، تهران: وفادار.
هاشمى شاهرودی، سیدمحمود و دیگران(1426ق)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، 3 جلد، قم: مؤسسه­ی دائره‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، ج 1 و 4.
هاشمی، سید محمد(1390)، ساختارها و نهادهای سیاسی، تهران: میزان.
هیوود، اندرو(1387)، کلید واژه‌های سیاست و حقوق عمومی، ترجمه­ی اردشیر امیرارجمند، تهران: امیرکبیر.
یعقوبی، جعفر(1371)، خوارج در تاریخ، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.