نظریه دولت نزد فارابی در پرتو مفهوم علم مدنی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حقوق عمومی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

2 دانشیار گروه حقوق عمومی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

این پژوهش به واکاوی نظریه دولت نزد فارابی در پرتو مفهوم «علم مدنی» می‌پردازد. فارابی علم مدنی را دانشی می‌داند که عهده‌دار تبیین مبادی، غایات، و نظامات اجتماع انسانی است و غایت آن نیل به سعادت حقیقی. در این چارچوب، دولت نقش ابزاری دارد که جامعه را از مبادی نظری به غایات عملی رهنمون می‌سازد. روش‌شناسی فارابی در علم مدنی بر مبنای «قوس صعود» و با تأکید بر افعال ارادی و آگاهانه انسان سامان یافته و به وسیله تعاون اجتماعی تحقق می‌یابد. از منظر وی، تحقق مدینه فاضله مستلزم دو رکن بنیادین است، یعنی تعاون و ریاست؛ و استمرار آن در گرو استقرار حکومت فاضله است. فارابی، با تکیه بر پیوند عقل و وحی، دولت را متکفل چهار حوزه اصلی می‌داند: ارشاد و صیانت از ارزش‌های عمومی، اجرا، تقنین، قضاوت. وی مشروعیت حاکم را امری الهی و مقبولیت او را منوط به پذیرش مردمی می‌داند و بر این اساس فقط حاکم دارای همه فضایل نظری، فکری، خلقی، و عملی را شایسته قدرت مطلقه می‌شمارد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد نظریه دولت فارابی نه‌تنها متکی بر مبانی فلسفه اسلامی و میراث یونانی است، بلکه با تمرکز بر سعادت‌محوری و تعاونِ اجتماعی الگویی منسجم برای فهم ارتباط اخلاق، سیاست، و دین در نظام سیاسی اسلامی ارائه می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


کتاب‌ها
ابن‌سینا، ا. (1357). النجاه. مصر: نشر الحلی.
اخوان‌الصفاء (1405). الرسائل اخوان الصفا و خلان الوفاء. قم: مرکز نشر دفتر تبلیغات اسلامی. ج 1.
آل‌یاسین، ج. (1983). فیلسوفان رائدان: الکندی و الفارابی. بیروت: دارالاندلس.
بدوی، ع. (1395). افلاطون در جهان اسلام. تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
داوری اردکانی، ر. (1389). فارابی: فیلسوف فرهنگ. تهران: سخن.
رجبی، م.، کافی، م.، داوری، م.، فولادی، ح.، صفار‌دستگردی، م.، و سلیمان‌پناه، م. (1378). تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام. تهران: سمت.
سجادی، ج. (1379). اندیشه‌های اهل مدینة فاضله (ترجمه و تحشیة آراء اهل المدینه الفاضله للفارابی). تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
صدرا، ع. (1387). ارکان علم مدنی در دیدگاه فارابی. قم: مؤسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان.
طوسی، ن. (1399). اخلاق ناصری. مصحح: مجتبی مینوی و علی‌رضا حیدری. تهران: خوارزمی.
العاتی‌، ا. (1998). الانسان‌ فی‌ فلسفة‌ الفارابی‌. بیروت‌: دارالنبوغ‌.
فاخوری، ح.، و جر، خ. (1391). تاریخ فلسفه در جهان اسلامی. مترجم: عبدالمحمد آیتی. تهران: علمی و فرهنگی.
فارابی، م. (بی‌تا). رساله فی اعضاء الحیوان. تحقیق: دکتر عبدالرحمن بدوی. بیروت: دارالاندلس.
ـــــــــ. (1381). احصاء العلوم. مترجم: حسین خدیوجم. تهران: علمی و فرهنگی.
ـــــــــ. (1384). تحصیل السعاده و التنبیه علی سبیل السعاده. مترجم: علی‌اکبر جابری‌مقدم. قم: دارالهدی.
ـــــــــ. (1964). السیاسه المدنیه. تحقیق: فوزی متری‌ نجار. بیروت: دارالمشرق.
ـــــــــ. (1971). فصول المنتزعه. تحقیق: فوزی متری نجار. بیروت: دارالمشرق.
ـــــــــ. (1982). آراء اهل المدینه الفاضله. بیروت: چاپ البیرنصری نادر.
ـــــــــ. (1986الف). السیاسه. تحقیق: یوحنا قمیر. بیروت: دارالمشرق.
ـــــــــ. (1986ب). القیاس الصغیر علی طریقه المتکلمین. تحقیق: رفیق العجم. بیروت: دارالمشرق.
ـــــــــ. (1986ج). الجدل. تحقیق: رفیق العجم. بیروت: دارالمشرق.
ـــــــــ. (2001). المله و نصوص الاخری. بیروت: دارالمشرق.
کرمی، م. (1391). فارابی‌شناسی. تهران: حکمت.
مراد، ع. (1999). دولت الشریعه: قرائت فی جدلیه الدین و السیاسه عند ابن‌سینا. بیروت: دارالطلیعه للطباعه و النشر.
مهاجرنیا، م. (1399). اندیشه سیاسی فارابی. قم: بوستان کتاب.
مهدی، م. (1400). فارابی و بنیان‌گذاری فلسفه سیاسی اسلامی. مترجم: محمداحسان مصحفی. تهران: حکمت.
مقالات
رشر، ن. (1379). سیر منطق در جهان اسلام. مترجم: لطف‌الله نبوی. مفید، 1(24)، 35 ـ 46.
فارابی، م. (1378). الملّة. مترجم: محسن مهاجرنیا. علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، 2(6)، 293 ـ 316.