نزاع قدیم و جدید در تعارض شرع و قانون

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فقه و حقوق، پژوهشکده زن و خانواده، قم، ایران

10.22034/qjplk.2025.2116.1895

چکیده

این مقاله به بررسی تطبیقی دو منازعه فقهی بر سر قانون می‌پردازد که در تاریخ حقوقی ایران با فاصله تقریباً یک قرن از هم رخ داده‌اند. منازعه اول که در عصر مشروطه جریان یافت ناظر به اصل حلیّت یا حرمتِ قانون بود. در این منازعه فقها درگیر این بحث بودند که آیا قانون‌گذاری و قانون‌نویسی امری حلال یا حرام است؟ اما در منازعه دوم که در عصر حاضر جریان دارد «قانون» دیگر با بحران وجودی مواجه نیست، بلکه نزاع بر سر قلمرو و حدودِ اختیارات قانون است. فقهای سنّتی با تکیه بر استدلال‏‌هایی نظیر «نظریه کمال شریعت» معتقدند که شریعت در همۀ حوزه‌ها از جمله حوزه‌های عرفی (معاملات) نیز ورود کرده و قانون حق دخالت در آن حوزه‌ها را ندارد. در مقابل، فقهایی که می‏توان آن‏ها را «نواندیش» یا «تحوّل‏خواه» خواند معتقدند که شریعت تنها در حوزه‌های اخروی و عبادی ورود کرده و در حوزه‌های عرفی نقش چندانی ندارد. بنابراین قانون می‌تواند در این حوزه‌ها نقش‌آفرینی کند. نویسنده در این پژوهش با رویکردی توصیفی‌ـ تحلیلی به بررسی این دو نزاع پرداخته و در پی آن است تا با روش‌شناسی تطبیقی، به این پرسش پاسخ دهد که این دو نزاع فقهی چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی با یک‌دیگر دارند؟

کلیدواژه‌ها

موضوعات


کتب
ابن‌منظور، م. (1421 ق). لسان العرب. بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
ازهری، م. (1421 ق). تهذیب اللغه. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
انصاری، م. (1415 ق). الموسوعه الفقهیه المیسره. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
ــــــــــ. (1428 ق). فرائد الأصول. قم: مجمع الفکر الإسلامی.
آل‌داود، س. (1397). نخستین کوشش‌های قانون‏گذاری در ایران. تهران: سخن.
بجنوردی، ح. (1379). منتهی الأصول. تهران: مؤسسه چاپ و نشر عروج.
بحرانی، ی. (1405 ق). الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
تبریزی، م. (1286). رسالة «کشف المراد». به نقل از غلام‌حسین زرگری‌نژاد، رسائل مشروطیت. تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعة علوم انسانی.
تقوی اخوی، س. (بی‏تا). مقالۀ «سؤال و جواب در فواید مجلس ملی». به نقل از غلام‌حسین زرگری‌نژاد، رسائل مشروطیت. تهران: مؤسسة تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
توحیدی، م. (1417 ق). مصباح الفقاهه (تقریرات درس خارج آیت‌اللّه خویی). قم: انصاریان.
حرعاملی، م. (1409 ق). تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه. قم: مؤسسه آل‌ البیت(ع) لإحیاء التراث.
خراسانی، م. (1409 ق). کفایه الأصول. قم: مؤسسه آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث.
خلخالی، ع. (1285). رسالۀ بیان معنی سلطنت و مشروطه و فوائدها. به نقل از غلام‌حسین زرگری‌نژاد، رسائل مشروطیت. تهران: مؤسسة تحقیقات و توسعة علوم انسانی.
خمینی، س. ر. (1378). ولایت فقیه. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
ــــــــــــ. (1410 ق). الرسائل. قم: اسماعیلیان.
ــــــــــــ. (1421 ق). کتاب البیع. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره).
خویی، س. (1352). أجود التقریرات (تقریرات درس خارج میرزای نائینی). قم: مطبعه العرفان.
ــــــــــ (1418 ق). موسوعة الإمام الخویی‌. قم: مؤسسه إحیاء آثار آیت‏ الله خویی.
سبحانی، ج. (1423 ق). تهذیب الأصول (تقریرات درس خارج امام خمینی). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
شهید اول، م. (1430 ق). موسوعه الشهید الأول. قم: مکتب الاعلام الاسلامی فی الحوزه العلمیه.
ــــــــــــ.‏ (بی‏تا). القواعد و الفوائد فی الفقه و الاُصول و العربیه. قم: کتاب‌فروشی مفید. ج 1.
شهیدی، ق. (1286). رسالۀ تذکره الغافل. به نقل از غلام‌حسین زرگری‌نژاد، رسائل مشروطیت. تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعة علوم انسانی.
صدر، س. (1434 ق). موسوعه الشهید السید محمد باقر الصدر. قم: دار الصدر.
طباطبایی، ع. (1418 ق). ریاض المسائل. قم: مؤسسة آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث.
طباطبایی، م. (1352 ق). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
ــــــــــ. (بی‏تا). مجلّه مکتب إسلام. بی‏جا: بی‏نا.
طبرسی، ف. (1415 ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسه الاعلمی.
طوسى، م. (بی‏تا)‏. التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
علی‌دوست، ا. (1403 ق). روش‌شناسی اجتهاد: مطالعه مکاتب اجتهادی معاصر. قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
فاضل لنکرانی، م. (1428 ق). رسائل فی الفقه و الأصول. قم: مرکز فقه الأئمه الأطهار(ع).
فیرحی، د. (1400 ق). فقه و سیاست در ایران معاصر. تهران: نی.
ـــــــــ. (1401 ق). مفهوم قانون در ایران معاصر. تهران: نی.
ـــــــــ. (1402 ق). دولت مدرن و بحران قانون. تهران: نی.
کاتوزیان، ن. (1400). فلسفه حقوق. تهران: گنج دانش.
کلینى، م. (1407 ق)‏. الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
لجنه علمی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) (بی‏تا). موسوعه ردّ الشبهات الفقهیه المعاصره (الحدود). قم: مرکز فقهی ائمه اطهار(ع).
مجلسی، م. (1403 ق)‏. بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار(ع). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
محقق داماد، س. (1397). مکتب اجتهادی آخوند خراسانی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
ــــــــــــــ. (1403). حکمت و دیانت. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
محقق داماد، س.، حسینی‌نسب، س.، و پورمحمدی، ر. (1401)، اصول فقه تحلیلی؛ دفتر اول: تفسیر فقهی. قم: بوستان کتاب.
محقق داماد، س.، و پورمحمدی، ر. (1403). تفسیر قانون. تهران: پژوهشگاه قوة قضاییه.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1403). مکاتب تفسیری در فقه امامیه. تهران: سخن.
مرادخانی، ف. (1400). خوانش حقوقی از انقلاب مشروطه ایران. تهران: میزان.
ـــــــــــــ. (1403). پیامدهای مشروطیت. تهران: طرح نو.
مرندی، ا. (1301). رسالۀ «دلائل براهین الفرقان فی بطلان قوانین نواسخ محکمات». به نقل از غلام‌حسین زرگری‌نژاد، رسائل مشروطیت. تهران: مؤسسة تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
مغنیه، م. (1421 ق). فقه الامام الصادق(ع). قم: مؤسسه انصاریان‌.
مکارم شیرازی، ن. (1367). تفسیر به رأی. قم: مطبوعاتی هدف.
ــــــــــــــــ. (1374). ‌تفسیر نمونه. قم: دار الکتب الإسلامیه.
منتظری، ح. (1431 ق). دراسات فی المکاسب المحرمه. قم: تفکر.
ناشناس (بی‏تا). رسالۀ «سؤال‌هایی دایر به مشروطیت». به نقل از غلام‌حسین زرگری‌نژاد، رسائل مشروطیت. تهران: مؤسسة تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
نجفی اصفهانی، ر. (1287). رسالة «مکالمات مقیم و مسافر». به نقل از غلام‌حسین زرگری‌نژاد، رسائل مشروطیت. تهران: مؤسسة تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
نجفی، م. (1404 ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
نوری، ف. (1286). رسالة «حرمت مشروطه». به نقل از غلام‌حسین زرگری‌نژاد، رسائل مشروطیت. تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعة علوم انسانی.
همدانی، ر. (1376). مصباح الفقیه. قم: المؤسسه الجعفریه لاحیاء التراث.
مقالات
راسخ، م.، و بخشی‌زاده، ف. (1397). «شرع‌گرایان و قانون در عصر انقلاب مشروطه ایران». دادگستری، 82(101)، 85 ـ 116.
رضوی، س. (1385). «مهم‌ترین چالش‌‏های فقهی عالمان عصر مشروطه در عرصۀ قانونگذاری». حوزه، 23(134)، 21 ـ 127.
شاهنوش‌فروشانی، م. (1403). «تبارشناسی مفهوم قانون و امتناع بی‏طرفی محتوای آن». دانش حقوق عمومی، (در حال داوری).
مرادخانی، ف. (1395). «مفهوم قانون در جدال فقیهان عصر مشروطه». حقوق اساسی، 13(25)، 159 ـ 182.
میراحمدی، م. (1394). «تحلیلی بر اختلاف دیدگاه علمای موافق و مخالف مشروطه». علوم سیاسی، 18(69)، 35 ـ 58.
اسناد و مدارک
پژوهشکده شورای نگهبان (1397). مبانی نظرات شورای نگهبان در خصوص قانون مجازات اسلامی مصوب 1392. تهران: پژوهشکده شورای نگهبان.
مجموعه بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی) از سال 1357 تا 1402. قابل دسترس در نرم‌افزام حدیث ولایت 3. تولیدشده توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی و اسلامی. قابل دسترس در نرم‌افزار لوح مشروح. تولیدشده توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.