منطقه‌‌الفراغ به‌مثابۀ نظریۀ قانونگذاری

نویسندگان

1 دانشگاه تهران، دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی، گروه حقوق عمومی

2 دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق عمومی دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ایران

چکیده

مباحث مربوط به موضوع قانونگذاری از مباحثی است که مطالعۀ آن اخیراً از حوزۀ علوم سیاسی به گسترۀ موضوعات حقوق عمومی منتقل شده است. در این بین در تراث فقهی امامیه به‌صورت پراکنده مباحث بسیاری در این زمینه مطرح شده که استخراج و بهره‌گیری از آنها در حل مسائل حقوق اساسی در نظام جمهوری اسلامی به‌عنوان نظامی دینی لازم است. از مهم‌ترین آنها، مباحث شهید سید محمدباقر صدر با نام منطقة‌الفراغ است. هدف مقالۀ پیش­رو بررسی دیدگاه‌های ایشان در حوزۀ قانونگذاری در قالب نظریه­ای منسجم است تا بتواند متناظری برای نظریه­های قانونگذاری (theory of legislation) در نظام­های سیاسی سکولار باشد. در همین راستا تلاش شده است که این نظرها با تمرکز بیشتر بر احکام صادرشده در منطقة‌الفراغ که بیشترین مشابهت را با مفهوم قانونگذاری در حقوق عمومی مدرن دارد، در قالب نظریه‌ای منسجم بیان شود

کلیدواژه‌ها


الف) فارسی و عربی

بری، باقر (1421ق)، «فقه النظریة عند الشهید الصدر»، قضایا اسلامیة معاصرة، ش11 و 12، صص202- 165.
بری، باقر (1422ق)، فقه النظریة عند الشهید الصدر، بیروت: دارالهادی، چ اول.
ترمذی، محمد بن عیسی (1403ق)، سنن الترمذی، بیروت: انتشارات دارالفکر، چ دوم، ج2.
حائری، سید علی‌اکبر (1417ق)، «منطقة‌الفراغ فی التشریع الإسلامی»، رسالة التقریب، ش11، صص142-112.
حائری، سیدکاظم (1399ق)، اساس الحکومة الاسلامیة، بیروت: مطبعة النیل، چ اول.
حائری، سید‌کاظم (1408ق)، ترجمة حیاة السید الشهید الصدر، مقدمه مباحث الاصول (تقریرات اصول سید محمدباقر صدر)، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، چ اول، ج1.
حائری، سید‌کاظم (1424ق)، ولایة الامر فی عصر الغیبة، قم: مجمع الفکر الاسلامی، چ دوم.
حسینی، سیدمحمد (1426ق)، محمد باقر الصدر، حیاة حافلة، فکر خلاق، بیروت: دارالمحجة البیضاء للطباعة والنشر والتوزیع، چ اول.
حکیم، سیدمحسن (1410ق)، منهاج‌الصالحین (المحشی)، با تعلیقات سید محمد­باقر صدر، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، چ اول، ج1.
حکیم، سید محمد‌باقر (1377)، مباحثی از کتاب آموزۀ سیاسی شهید آیت‌الله صدر، حکومت اسلامی، ش7، صص36-23.
حکیم، سید محمد‌باقر (1405ق)، «العلاقة بین الشوری و الولایة»، المنطلق، ش28، صص65-49.
حکیم، سید محمد‌باقر (1416ق)، «النظریة السیاسیة عند الشهید الصدر»، الموسم، ش26 و 27، صص394-381.
حکیم، سید محمد‌باقر (1417ق)، «الفکر السیاسی: النظریة السیاسیة عند الشهید الصدر»، قضایا اسلامیة معاصرة، ش3، صص257-246.
حیدری، سید ­کمال (1430ق)، «دراسة مقارنة بین نظریتی الحسبة و منطقة الفراغ»، فقه اهل‌البیت(ع)، ش55، صص172-141.
زین‌العابدین، سید سلام (1415ق)، «الامام الشهید الصدر، من فقه النص الی فقه النظریة»، قضایا اسلامیة معاصرة، ش1، صص116-67.
سید رضی، محمد بن حسین (1414ق)، نهج‌البلاغه (به کوشش صبحی صالح)، قم: هجرت، چ اول.
شمس‌الدین، محمد‌مهدی (1417ق)، «مجال الاجتهاد و مناطق الفراغ التشریعی»، منهاج، ش4، صص106-81.
صدر، سید محمدباقر (1403ق)[الف]، «لمحة فقهیة تمهیدیة فی مشروع دستور الجمهوریة الاسلامیة فی ایران»، الاسلام یقود الحیاة، تهران: وزارة الارشاد الاسلامی، چ دوم.
صدر، سید محمدباقر (1403ق)[ب]، «الاسس العامة فی البنک فی المجتمع الاسلامی»، الاسلام یقود الحیاة، تهران: وزارة الارشاد الاسلامی، چ دوم.
صدر، سید محمدباقر (1403ق)[ج]، «صورة عن اقتصاد المجتمع الاسلامی»، الاسلام یقود الحیاة، تهران: وزارة الارشاد الاسلامی، چ دوم.
صدر، سید محمدباقر (1403ق)[د]، الفتاوى الواضحة وفقاً لمذهب أهل البیت علیهم‌السلام، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، چ هشتم.
صدر، سید محمدباقر (1410ق)، المحنة، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
صدر، سید محمدباقر (1418ق)، دروس فی علم الاصول، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چ پنجم.
صدر، سید محمدباقر (1421ق)، المدرسة القرآنیة، قم: مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیة للشهید الصدر، چ اول.
صدر، سید محمدباقر (1424ق)، اقتصادنا، قم: مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیة للشهید الصدر، چ اول.
صدر، سید محمدباقر (1428ق)، ومضات، مجموعة من مقالات و محاضرات و وثائق، قم: مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیة للشهید الصدر، چ اول.
صدر، سید محمدباقر (1429ق)، المدرسة الاسلامیة، قم: مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیة للشهید الصدر، چ چهارم.
صدر، سید محمدباقر (1432ق)، اهل البیت(ع) و دورهم فی تحصین الرسالة الاسلامیة، قم: مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیة للشهید الصدر، چ دوم.
صدوق، محمد بن علی (1413ق)، من لایحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات وابسته به جامعه مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، چ دوم، ج13.
غفوری، خالد(1421ق)، «فقه النظریة لدی الشهید الصدر»، فقه اهل‌البیت(ع)، ش20، صص204-123.
فضل‌الله، سید محمدحسین (1417ق)، «حوار مع العلامة السید محمدحسین فضل‌الله»، الاجتهاد و الحیاة، حوار علی الورق، گفتگو و آماده‌سازی از طرف محمدالحسینی، بیروت: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، چ دوم.
فضلی، عبدالهادی (1421ق)، «الاسس الاسلامیة للدستور الاسلامی عرض وبیان لما وضعه الشهید الصدر من اصول للدستور الاسلامی»، منهاج، ش17، صص340-311.
کلینی، محمد بن اسحاق (1407ق)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چ چهارم، ج5.
ملاط، شبلی (1998م)، تجدید الفقه الاسلامی، محمدباقر الصدر بین النجف و شیعة العالم، ترجمه به عربی از غسان غصن، بیروت: دارالنهار، چ اول.  
نعمانی، محمدرضا (1422ق)، شهید الامة و شاهدها، قم: مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیة للشهید الصدر، چ دوم، ج2.

ب) لاتین

Wintgens, Luc(2002), “Legalisation as an object of study of legal theory: legisprudence” in Legisprudence: A New Theoretical Approach to Legislation : Proceedings of the Fourth Benelux-Scandinavian Symposium on Legal Theory, Volume 5 of European Academy of Legal Theory series, Hart Publishing Oxford.
   Mader, Luzius(2001), “Evaluation of legislation-contribution to the quality of  legislation” in Evaluation of Legislation: Proceedings of the Council of Europe's Legal Co-operation and Assistance Activities (2000-2001), Council of Europe.