تأملی فقهی در برخی ابعاد حقوق عمومی «قانون‌گذاری» (جامعه‏‌پذیری و سکوت)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌‏آموخته دکتری حقوق عمومی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

چکیده

قانون‌گذاری به مثابه فعلی برنامه‏‌ریز در زمینه تحقق احکام شرعی یا ماهیتی کارشناسانه و موضوع‏‌شناسانه برای احکام شرعی یا هویت تقنین در منطقه‌‏الفراغ امری است که نمی‏توان آن را جدای از جامعه و اقتضائات آن در نظر انگاشت. واقعیات اجتماعی گاه جنبه کاتالیزر برای تقنین اسلامی دارد و گاه مانعی برای تقنین یا اجرای قانون مبتنی بر شرع است. به هر روی، نگرش فقهی به ابعاد حقوق عمومی قانون‌گذاری و امکان و امتداد توجه به جامعه‌‏پذیری قانون و نیز جواز و گستره سکوت در قانون‌گذاری، به عنوان مسئله این نوشتار، امری است که فعل قانون‌گذاری را در محک جامعه‏‌شناسی فقهی قرار می‌دهد و دو راهبرد ضرورت جامعه‏‌پذیری قانون و سکوت قانون (در برابر تورم در تقنین) را پیش می‏‌نهد. اهمیت این نوشتار توصیفی‌ ـ تحلیلی و کتابخانه‏ای از آن ‏روست که عمدتاً با نگاه کل‏نگر تجزیه‏‌ناپذیر به شریعت، بدون توجه به بسترهای اجتماعی، تمرکز بر تورم قانون‌گذاری و فهم  جایگاه مجلس شورای اسلامی به عنوان منشأ زاینده و پویای هنجارسازی بوده است. نوشته پیش‌آیند، ضمن آسیب‏‌شناسی این روند، به راهبرد تدریج (جامعه‏‌پذیری قانون) و ضرورت (سکوت نسبت به تقنین و در تقنین) مبتنی بر مبانی و مستندات فقهی و حقوقی دست یافته است.

کلیدواژه‌ها


ابن حنبل، ا. (1419). مسند احمد. تحقیق گروه محققان. بیروت: عالم الکتاب.
ابن کثیر، ا. (1977). البدایة و النهایة. بیروت: مکتبة المعارف.
ابن منظور، ج. (1408). لسان العرب. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابی داوود، س. (1410). سنن. بیروت: دار الفکر.
اجتهادی، ا. (1363). بررسی وضع مالی و مالیة مسلمانان. تهران: سروش.
آخوندی، م. (1372). آیین دادرسی کیفری، در کلیات و دعاوی ناشی از جرم. تهران: طبع و نشر.
الاردبیلی، م. ا.، زبدة ‏البیان. تهران: المکتبة المرتضویة.
آشتیانی، م. م. (1425). ‏القضاء. قم: کنگرة علامه آشتیانی.
امام خمینی، س. ر. (1378). صحیفة امام. تهران: مؤسسة آثار امام.
انصاری، م. (1415). المکاسب. قم: کنگرة شیخ اعظم انصاری.
باقری­فرد، م. ح. (1395). درآمدی بر قانونگذاری فرهنگی: اصول و مبانی. تهران: خرسندی.
بخش فرهنگی جامعة مدرسین. (1381). ربا. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
بندرچی، م. ع. (1398). «سکوت قانون و روش شکست آن». دانشنامه‏های حقوقی، 2(3)، 49 ـ 63.
تبریزی، م. ف. ‌ع. آ (1387). بحران دموکراسی در مجلس اول، یادداشت‌های میرزا فضل‌علی آقا تبریزی. تهران: نگاه معاصر.
الترمذی، ا. (1403). سـنن الترمـذی. بیـروت: دار الفکـر.
جعفری لنگرودی، م. ج. (1372). ترمینولوژی حقوق. تهران: گنج دانش.
جعفری لنگرودی، م. ج. (1380). مقدمة عمومی علم حقوق. تهران: گنج دانش.
حر عاملی، م. (1409). تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل المسائل الشریعة. قم: مؤسسة آل البیت.
حلبی، ا. ت. (1403). الکافی فی الفقه، به کوشش رضا استادی. اصفهان: کتابخانة امام امیرالمؤمنین(ع).
حلی، ح. (1417). مختلف ‏الشیعة. قـم: الاعلام الاسلامی.
حلی، ح. (1422). تحریر الاحکام ‏الشرعیة علی مذهب ‏الامامیة. قم: مؤسسـة امـام صادق.
حلی، ح. تذکرة الفقها. قم: مؤسسة آل‏ البیت. ط 3.
الخمینی، ا. ر. (1415). مناهج الوصول. قم: مؤسسة النشر للآثار.
خویی، س. ا. (1386). مصباح ‏الاصول. نجف: مطبعة ‏النجف.
خویی، س. ا. (1416). مبانی تکملة المنهاج. قم: احیاء آثار الخوئی.
خیر حسب الرسول، م. (2001). اثر القواعد الفقهیة فی التشریع و التقنین الحدیث، فی دراسات فی الاجتهاد و التقنین. مالیزیا: کلیة الشریعة و القانون جامعه العلوم الاسلامیة.
دراز، ر. (2011). احکام السکوت فی الفقه الاسلامی. بیروت: الحلبی الحقوقیة.
الزحیلی، م. م. (1420). التدرج فی التشریع و التطبیق فی الشریعة الإسلامیة.
سبحانی، ج. (1424). تهذیب الاصول، تقریرات درس امام خمینی. تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
سویلم، س. ا. (2007). فقه ‏التدرج فی تطبیق الاقتصاد الاسلامی.
السید السابق.  فقه السنة. بیروت: دار الکتب العربی.
السیوری، ف.م. (1403). نضد القواعد الفقهیة علی مذهب ‏الامامیة. قم: مکتبة ‏المرعشی.
الشاطبی، ا. (1417). الموافقات، تحقیق مشهور بن حسن آل سلمان. قاهره: دار ابن عفان.
الشافعی، م. (1321). الام، قاهره: دار المصریه.
شربناصی، ر. (1984). السکوت و دلالته علی احکام الشرعیة. بیروت: دار الفکر العربی.
شریف، ع. م. (1999). بحوث فقهیه معاصرة. لبنان: ابن ‏حزم.
صدوق. ا. (1406). من لایحضره الفقیه. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
طرابلسی، ق. ع. المهذب. قم: انتشارات اسلامی.
طوسی، ح. (1428). المبسوط. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
عاملی، م. (1401). وسائل الشیعه. قم: انتشارات اسلامی.
عاملی، م. (1417). الدروس الشرعیة. قم: جامعه مدرسین.
عراقی، ع. (1380). المعالم الزلفی. قم: المطبعة العلمیة.
علم‏الهدی، س.م. (1348). الذریعة. تهران: دانشگاه تهران.
علم‏الهدی، س. م. (1405). رسائل‏. قم: دار القرآن الکریم.
علی‌دوست، ا. (1381). فقه و عقـل. تهـران: پژوهشـگاه فرهنـگ و اندیشـة اسـلامی.
علی‌دوست، ا. (1384). «تبعیت یا عدم تبعیت احکام از مصالح و مفاسد واقعى». فقه و حقوق، (6)، 1 ـ 19.
فاضل هندی، م. (1417). کشف ‏اللثام. قم: جامعه مدرسین.
فیض کاشانی، م. م. (1401). مفـاتیح ‏الشـرائع. بی‏جا: مجمع ‏الذخائر الاسلامیه.
القرضاوی، ی. (1429). السیاسة الشرعیة فی ضوء نصوص‏ الشریعة و مقاصدها. القاهره: مکتبة وهبة.
القطان، م. (2001). تاریخ ‏التشریع‏ الاسلامی. القاهره: مکتبة وهبة.
القمی، م. ح. (1428). «قاعدة نفی الخلو». دراسات اصولیة، 3 (9)، 152 ـ 190.
کلینی، م. (1388). الکافی. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
کاتوزیان، ن. (1385). اثبات و دلیل اثبات. تهران: میزان.
کاشف‌الغطاء، ج. (1423). کشف الغطاء. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
مجلسی اصفهانی، م. ب. (1401). بحار الانوار. بیروت: مؤسسه الطبع.
معرفت، م. ه. (1384). علوم قرآنی. قم: مؤسسة فرهنگی تمهید.
مکارم شیرازی، ن. (1425). انوار الفقاهة. قم: مدرسه امام علی(ع).
المودودی، ا. (1395). القانون الاسلامی و طرق تنفیذه. بیروت: مؤسسه الرساله.
موسوی اردبیلی، س. ع. (1423). فقه ‏القضاء. قم.
موسویان، س. ع. (1384). «ثمرات فقهی یا اقتصادی دفعی یا تدریجی بودن ربا». اقتصاد اسلامی، 1، 87 ـ 109.
میرزای قمی، ا. (1378). قوانین الاصول. تهران.
نجفی، م. م. (1981). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.
نراقی، ا. (1375). عوائد الایام. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
الهام، غ. ح. و زهروی، ر. (1396). «بررسی تطبیقی چالش‌های ناشی از سکوت قانون». حقوق تطبیقی، 8 (2)، 443 ـ 473.