جایگاه «اصول عملیه و مشروعیت فقاهتی» در حکمرانی و آموزه‌های حقوق عمومی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تخصصی مطالعات زنان دانشگاه ادیان و مذاهب

2 استاد، حوزه علمیه، قم، ایران

10.22034/qjplk.2022.1530.1431

چکیده

اصول عملیه به‌عنوان روش رفع تحیر در موارد نبود دلیل قطعی و ظنی معتبر، راهکاری است که اغلب در فقه فردی و در حقوق خصوصی و کیفری پی گرفته شده است. در حقوق عمومی و ساحت حکمرانی اعم از اقتصادی، سیاسی و فرهنگی نیز در مواردی این اصول مبنای عمل نهادهای مختلف قرار گرفته است. با این حال، این نوشته در راستای روش‌شناسی در حقوق عمومی و حقوق بین‌الملل، قائل به تفاوت روش برداشت از منابع دینی و لزوم ارتقای معیارهای استنباط احکام به‌منظور پیشگیری از انزوا یا تحریف دین است. بنابراین مسئله اصلی این تحقیق توصیفی-تحلیلی، امکان یا امتناع استناد به اصول عملیه و نیز شیوه استناد به این اصول در حکمرانی است. به‌نظر می‌رسد در راستای «ضرورت تأسیسی و متکامل بودن زبان شارع جهت تفاهم با تاریخ»، اصول عملیه زبانی مناسب برای سطح حکمرانی نیست و تنها در قالب «رویکرد» می‌تواند در حکمرانی استفاده شود و عقل، بنای عقلا، مذاق شارع، حفظ نظام زمینه استناد به اصول عملیه را نیز تا حد زیادی مرتفع می‌کند.

کلیدواژه‌ها


  1. الف) فارسی و عربی

    1. الامین، حسن (1392)، دایرة‌المعارف ‌الاسلامیة ‌الشیعة، بیروت: بی‌نا، ج3.
    2. الأنصاری، مرتضی (1419ق)، فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الإسلامی، چ اول،
    3. ایازی، محمدعلی (1389)، ملاکات احکام و شیوه‌های استکشاف آن، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چ اول.
    4. ایزدهی، سید سجاد؛ صدیق تقی‌زاده، صدیقه (1399)، «ضرورت و الزامات نظام‌وارگی در رویکرد فقه حکومتی»، علوم سیاسی، سال 23، ش 92، ص 71-96.
    5. -------------------- (1400)، «فلسفه فقه سیاسی»، جستارهای فقهی و اصولی، سال هفتم، ش 25، ص 69-97.
    6. آخوند خراسانی، محمدکاظم (1409ق)، کفایة الاصول، قم: آل‌البیت (ع)، چ دوم.
    7. آشتیانی، میرزا محمدحسن (1369)، کتاب‌القضاء، تهران: رنگین، چ اول.
    8. بروجردی، محمدتقی (بی‌تا)، نهایة‌الافکار (تقریرات درس آقاضیاء‌الدین عراقی)، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ سوم.
    9. البهسودی، سرور الواعظ (1417ق)، مصباح الاصول، تقریر بحث السید الخوئی، قم: الداوری، چ پنجم.
    10. التبریزی، میرزا موسی (1369)، اوثق الرسائل، قم: نجفی، چ اول.
    11. توسلی نائینی، منوچهر؛ شهابی، مهدی؛ نیکوئی، مرضیه (1390)، «نقش واقعیت در ایجاد قاعده حقوقی»، حقوق تطبیقی معاصر، دوره 2، ش3، ص 57-88.
    12. جزایری، سید محمدجعفر (1403ق)، منتهی الدرایة، قم: مطبعة الخیام، چ دوم.
    13. جناتی، محمدابراهیم (1374)، ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، تهران: کیهان، چ اول.
    14. الحائری، السید کاظم (1425ق)، المرجعیة و القیادة، قم: دار التفسیر، چ سوم.
    15. -------------- (1418ق)، مباحث الاصول، تقریر ابحاث السید الصدر، بیروت: مکتب الإعلام الإسلامی، چ اول.
    16. خمینی، سید روح‌الله (1373)، المکاسب‌المحرمة، تهران: مؤسسه آثار امام، چ چهارم.
    17. -------------- (1410ق)، الرسائل، قم: اسماعیلیان، چ دوم.
    18. -------------- (1378)، صحیفه نور، تهران: مؤسسه آثار امام، چ پنجم.
    19. --------------- (1379)، کتاب البیع، تهران: مؤسسه نشر آثار امام، چ پنجم.
    20. الحکیم، السید محمدسعید (1414ق)، المحکم فی اصول الفقه، بیروت: المنار، چ اول.
    21. حلبی، ابوالصلاح (1403ق)، الکافی فی الفقه، اصفهان: کتابخانه امیرالمؤمنین، چ اول.
    22. خوئی، سید ابوالقاسم (بی‌تا)، المستند فی شرح العروة الوثقی، تقریر مرتضی بروجردی، بی‌جا: بی‌نا.
    23. سبزواری، عبدالاعلی (1413ق)، مهذب الاحکام، قم: المنار، چ چهارم.
    24. سرخسی، محمد بن احمد (1414ق)، المبسوط، بیروت: دار المعرفة، چ اول.
    25. سند، محمد (1426ق)، أسس النظام السیاسی عند الامامیة، قم: فدک، چ دوم.
    26. سیفی مازندرانی، علی اکبر (1425ق)، مبانی الفقه الفعال، قم: انتشارات اسلامی، چ دوم.
    27. صافی گلپایگانی، لطف‌الله (بی‌تا)، احکامه و حدوده، بی‌جا: بی‌نا.
    28. الصدر، السید محمدباقر (1410ق)، دروس فی علم الاصول، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، چ سوم.
    29. ----------------- (1424ق)، اقتصادنا، قم: مرکز الدراسات التخصصیه للشهید الصدر، چ دوم.
    30. ---------------- (1417ق)، بحوث فی علم الاصول، قم: دائرة‌المعارف فقه اسلامی، چ سوم.
    31. ----------------- (1975م)، الاتجاهات المستقبله لحرکة الاجتهاد، بیروت: دارالزهرا، چ دوم.
    32. ---------------- (بی‌تا)، ولایت و زعامت، تهران: سهامی انتشار، چ سوم.
    33. ضیایی‌فر، سعید (1390)، «رویکرد حکومتی در فقه»، مجله علوم سیاسی، سال چهاردهم، ش53، ص 5-32.
    34. طباطبایی، محمدحسین (1388)، بررسی‌های اسلامی، قم: بوستان کتاب، چ دوم.
    35. --------------- (1382)، اصول عقاید و دستورات دینی، قم: دفتر تنظیم و نشر آثار علامه طباطبایی، چ دوم.
    36. علم‌الهدی، سید مرتضی (1405ق)، رسائل الشریف، قم: دارالقرآن الکریم، چ دوم.
    37. علیدوست، ابوالقاسم (1388)، فقه و مصلحت، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چ اول.
    38. عندلیب همدانی، محمد؛ ستوده، حمید (1391)، «مذاق شریعت؛ جستاری در اعتبارسنجی و کارامدی»، فقه اهل بیت (ع)، 70-71، ص 106-141.
    39. کاشف‌الغطاء، جعفر (1380)، کشف الغطاء، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چ اول.
    40. کاظمی، محمدعلی (1411ق)، کتاب الصلاة (تقریرات درس مرحوم نائینی)، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ اول.
    41. مامقانی، عبدالله بن محمد (1350)، حاشیة علی رسالة فی‌العدالة، قم: مجمع الذخائر الاسلامیة، چ اول.
    42. مجتهد شبستری، محمد (1376)، ایمان و آزادی، تهران: طرح نو، چ1.
    43. مجله حوزه (1379)، چشم و چراغ مرجعیت، مصاحبه با لطف‌الله صافی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چ اول.
    44. محقق حلی، جعفر بن حسن (1423)، معارج الاصول، لندن: مؤسسه امام علی (ع)، چ اول.
    45. مشکانی، عباسعلی (1394)، «تأثیر نوع حاکمیت در گستره حلیت و حرمت احکام با تأکید بر دیدگاه‌های امام خمینی»، اندیشه سیاسی در اسلام، ش5، ص 83-119.
    46. مظفر، محمدرضا (1386)، اصول الفقه، نجف، بی‌نا، بی‌چا.
    47. مکارم شیرازی، ناصر (1427ق)، دائره‌المعارف فقه مقارن، قم: مدرسه علی بن ابی‌طالب، چ اول.
    48. --------------- (1416ق)، انوار الاصول، تحقیق احمد قدسی، قم: نسل جوان، چ دوم.
    49. ملک‌افضلی، محسن؛ جوان‌آراسته، حسین (1397)، حقوق اساسی2، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چ اول.
    50. منتظری، حسینعلی (1408ق)، دراسات فی ولایة الفقیة و فقه الدولة الاسلامیة، قم: مرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، چ دوم.
    51. ------------ (بی‌تا)، رساله استفتائات، قم: بی‌نا.
    52. میرباقری، سید محمدمهدی (1392)، بررسی تطبیقی حجیت قواعد عام اصول فقه، قم: فرهنگستان علوم اسلامی، چ اول.
    53. ------------------- (1394)، جستاری در مبانی نظری ولایت فقیه، قم: تمدن نوین، چ دوم.
    54. ------------------- (1396)، رویکردهای فقه حکومتی، تنظیم یحیی عبداللهی، قم: تمدن نوین، چ اول.
    55. میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن (1378)، قوانین الاصول، تهران: بی‌نا، چ2.
    56. نائینی، محمدحسین (1424ق)، تنبیة‌الامة و تنزیه‌الملة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چ اول.
    57. نائینی، میرزا حسین (1368)، اجود التقریرات، مقرر: سید ابوالقاسم خویی، قم: مصطفوی، چ اول.
    58. نجفی، محمدحسن (1392)، جواهر الکلام، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چ پنجم.
    59. نراقی، احمد بن محمد (1417ق)، عوائدالایام، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چ اول.
    60. الهاشمی، سید منیرالدین (1373)، درس گفتارهای مبادی اصول فقه احکام حکومتی، قابل دسترسی در: http://www.isaq.ir/vdcic5ap2t1av.bct.html
    61. یوسفی، احمدعلی؛ مادرشاهی، محمد (1397)، «تحلیل فقهی مبنای عدم مغایرت در تصویب قوانین اقتصادی»، مجلس و راهبرد، سال بیست‌وپنجم، ش 95، ص 5-32.