تحلیل فقهی حقوقی شاخصه‌های عدالت قضایی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی دانشگاه شاهد

چکیده

عدالت قضایی از جمله حوزه‌های مهم عدالت اجتماعی و به معنای رعایت حقوق قانونی و شرعی اصحاب دعوا در فرایندهای مختلف دادرسی است. با توجه به کیفی بودن مفهوم عدالت، امروزه بیشتر کشورها به‌منظور سنجش و ارزیابی میزان تحقق عدالت در دستگاه قضایی شاخصه‌ها و معیارهای عینی مختلفی را مشخص کرده‌اند. وجود شاخص در این حوزه ضمن آنکه موجب جهت‌دهی سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های کلان دستگاه قضایی می‌شود، امکان ارزیابی عملکرد آن دستگاه در تحقق عدالت قضایی را فراهم می‌آورد. ازاین‌رو سؤال اصلی پژوهش آن است که از دیدگاه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، شاخصه‌های سنجش و ارزیابی تحقق عدالت قضایی چیست و قانونگذار چه تمهیداتی را به‌منظور تضمین این شاخصه‌ها پیش‌بینی کرده است؟این مقاله که به روش توصیفی تحلیلی نگاشته شده، بیانگر آن است که قانون اساسی در راستای تحقق عدالت قضایی، ضمن تعیین قوه قضاییه به‌عنوان مسئول اجرای عدالت قضایی، به‌منظور سنجش میزان تحقق عدالت در دستگاه قضایی شاخصه‌هایی را پیش‌بینی و تمهیداتی را برای تضمین هر یک از آن‌ها ذکر کرده است. از منظر قانون اساسی، در دسترس بودن دادگاه، حاکمیت قانون، استقلال قضایی، اتقان دادرسی، برابری طرفین و رعایت حقوق دفاعی اشخاص، مهم‌ترین شاخصه‌هایی است که به‌واسطه‌ آن می‌توان میزان تحقق عدالت در دستگاه قضایی را سنجش و ارزیابی کرد

کلیدواژه‌ها


  1. الف :فارسی

    1. نهج‌البلاغه، ترجمه محمد دشتی (1384)، قم: اسوه.
    2. ابن‌علی، داود (1386)، معیارهای دادرسی عادلانه در اسناد بین‌المللی و حقوق داخلی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
    3. افلاطون (1348)، جمهور، ترجمه فؤاد رحمانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    4. بولک، برنارد (1382)، کیفرشناسی، ترجمه علی‌حسین نجفی ابرندآبادی، تهران: مجد، چ سوم.
    5. پیوندی، غلامرضا (1388)، جرم سیاسی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چ دوم.
    6. توسلی،‌ حسین (1375)، مبانی نظری عدالت اجتماعی، تهران: مدیریت بهره‌وری بنیاد مستضعفان و جانبازان، چ اول.
    7. جعفری، محمدتقی (1385)، حقوق جهانی بشر: تطبیق در دو نظام اسلام و غرب، تهران: مؤسسه نشر آثار علامه جعفری.
    8. خامنه‌ای، مهین‌دخت (1342)، «هیأت منصفه در دادگاه‌های کشورهای متحده آمریکای شمالی»، مجله کانون وکلا، ش86، ص 111.
    9. دهخدا، علی‌اکبر (1373)، لغت‌نامه، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، ج 6.
    10. رجبی، عبدالله و اسماعیل کریمیان (1389)، «مسند قضا و استقلال قضایی»، پژوهشنامه حقوقی، ش1، 85.
    11. رستمی، ولی؛ آقایی‌طوق، مسلم و حسن لطفی (1388)، دادرسی عادلانه در مراجع اختصاصی اداری ایران، تهران: گرایش، چ اول.
    12. زارعی، محمدحسین (1380)، «حاکمیت قانون در اندیشه‌های سیاسی و حقوقی»، مجله نامه مفید، ش26.
    13. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: جامعه مدرسین، چ پنجم، ج 1.
    14. طوسی، ح‍س‍ن‌ب‍ن‌ع‍ل‍ی (۱۳۶۹)، سیاست‌نامه، تصحیح عباس اقبال، ته‍ران: اس‍اطی‍ر.
    15. عمید، محمدمعین (1375)، فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر، چ نهم، ج 1.
    16. غمامی، مجید و حسن‌ محسنی (1385)، «اصول تضمین‌کننده عملکرد دموکراتیک در دادرسی و اصول مربوط به ویژگی‌های دادرسی مدنی»، مجله حقوق و علوم سیاسی، ش 74.
    17. فضائلی، مصطفی (1394)، دادرسی عادلانه؛ محاکمات کیفری بین‌المللی، تهران: شهر دانش، چ سوم.
    18. قربان‌نیا، ناصر (1381)، عدالت حقوقی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چ اول.
    19.  قرشی، سید علی‌اکبر (1412ق)، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چ ششم، ج 4.      
    20. کاتوزیان، ناصر (1381)، مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، تهران: شرکت سهامی انتشار، چ سی‌ودوم.
    21. --------- (1385)، «حکومت قانون و جامعه مدنی»، مجله حقوق و علوم سیاسی، ش 72، ص 275-290.
    22. مطهری، مرتضی (1409ق)، بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی، تهران: حکمت، چ اول.
    23.  مؤذن‌زادگان، حسنعلی (1373)، حق دفاع متهم در آیین دادرسی کیفری و مطالعه تطبیقی آن، رساله دکتری حقوق جزا و جرم‌شناسی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
    24. -------------- (1377)، «حقوق داخواهی و دفاع در قانون اساسی»، مجله دیدگاه‌های حقوقی، ش 9.
    25. یرمحمدصادقی، حسین (1377)، جرم سیاسی چیست، مجرم سیاسی کیست؟، روزنامه جمهوری اسلامی، ش 5732، ص 12.
    26. . نوبهار، رحیم (1389)، اصل قضایی‌بودن مجازات‌ها، تهران: شهر دانش، چ اول.
    27.  هاشمی، سید محمد (1384)، حقوق بشر و آزادی‌های اساسی، تهران: میزان، چ اول.
    28.  ------------ (1385)، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران: میزان، ج2.
    29. وکیل، امیرساعد و پوریا عسکری (1388)، قانون اساسی در نظم حقوق کنونی، تهران: مجد، چ سوم.
    30. یزدی، محمد (1375)، قانون اساسی برای همه، تهران: امیر کبیر، چ اول.

     

    ب: عربی

    1. قرآن کریم
    2. ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم (1996م)، لسان العرب، بیروت: مؤسسه تاریخ العربی.
    3. آمدی، عبدالواحدبن‌محمد (1366)، غررالحکم و دررالکلم، قم: دفتر تبلیغات، چ اول.
    4. جبعی‌العاملی، زین‌الدین‌بن‌علی (شهید ثانی) (1410ق)، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، چ اول، ج 13.
    5. ----------------------------  (1410ق)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، قم: انتشارات داوری.
    6. جزری ابن اثیر، مبارک‌بن‌محمد (بی‌تا)، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چ اول.
    7. جوهری، اسماعیل بن حماد (1410ق)، الصحاح، لبنان: دارالعلم، چ اول، ج6.
    8. حر عاملی، محمدبن‌حسن (1409ق)، وسائل‌الشیعه، قم: مؤسسه آل‌البیت، چ اول.
    9. حلی، حسن‌بن‌یوسف (1413ق)، قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، قم: جامعه مدرسین.
    10.  خمینی موسوی‌، سید روح‌الله (بی‌تا)، تحریرالوسیله، قم: دارالعلم، چ اول، ج 1 و2.
    11. راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد (1412ق)، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان: دارالعلم، چ اول.
    12.  الزبیدی، محمد مرتضی (1415ق)، تاج العروس، بیروت: دارالفکر، ج 13.
    13. طریحی، فخرالدین (1416ق)، مجمع البحرین، تهران: کتابفروشی مرتضوی، چ سوم، ج 5.
    14. طوسی، محمدبن‌حسن (1387)، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران: المکتبه المرتضویه، چ سوم، ج 8.
    15. فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد (1410ق)، کتاب العین، قم: نشر هجرت، چ دوم، ج 2.
    16. کلینی، محمدبن‌یعقوب (1407ق)، الکافی، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چ چهارم.
    17. محقق حلی، نجم‌الدین جعفربن‌حسن (1408ق)، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: اسماعیلیان، چ دوم، ج 4.
    18.  موسوی‌خویی، سید ابوالقاسم (1422ق)، مبانی تکمله المنهاج، قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، چ اول، ج 41.
    19. نجفی، محمدحسن (1404ق)، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ هفتم، ج40.
    20. نراقی، ملامهدی (بی‌تا)، جامع السعادات، قم: دارالکتب العلمیه، ج 1.

     

    ج: لاتین

     

    1. Scott, Donahey (2001), the UDRP and the Appearance of the Partiality: Panelist Impaled on the Horn of Dilemma Paper, Tomlinson Zisko Morosoli.
    2. Stevens, Robert (1999), a Loss of Innocence? Judicial Independence and separation of Powers, Oxford Journal of Legal Studies, Vol. 19, pp. 365 – 402.

     

    د: سایت

    1. http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=12496