«ضرورت» در قانون اساسی؛ مفهوم- مرجع تشخیص و نظارت

نویسندگان

1 دانشیار دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری حقوق عمومی دانشگاه تهران

چکیده

مفهوم و مصادیق ضرورت در موارد متعددی در اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران پیش‌بینی و مقرر شده است. این مصادیق را می‌توان بر مبنای مرجع تشخیص ضرورت، در سه دسته ضرورت تقنینی، اجرایی و خاص که نهاد ذی‌صلاح تشخیص ضرورت در آن‌ها به‌ترتیب عبارت‌اند از: مجلس شورای اسلامی، قوه‌ی مجریه و نهادهایی به‌جز دو نهاد پیشین دسته‌بندی و مطالعه کرد. بر این اساس، تشخیص ضرورت‌های حاکم بر برنامه‌ریزی عمومی اقتصاد کشور و ضرورت تفویض قانونگذاری به کمیسیون‌های داخلی مجلس مقرر در اصل 85 قانون اساسی در صلاحیت مجلس است (ضرورت تقنینی). نظارت در دو ضرورت مذکور در صلاحیت شورای نگهبان است. ضرورت برقراری محدودیت در مواقع اضطراری و ضرورت استخدام کارشناسان خارجی مندرج در اصول 79 و 82 قانون اساسی نیز توسط قوه‌ی مجریه تشخیص داده می‌شوند (ضرورت اجرایی). نظارت بر این ضرورت‌ها نیز بر عهده‌ی مجلس شورای اسلامی است. در نهایت، تشخیص ضرورت تعیین نماینده‌ی ویژه مندرج در اصل 127 در صلاحیت رئیس‌جمهور (صرفاً) و نظارت بر تشخیص ضرورت تعیین نماینده‌ی ویژه نیز بر عهده‌ی هیأت وزیران است (ضرورت خاص). بنابراین، نوشتار حاضر با شمول موارد مذکور به بررسی جامع مفهوم ضرورت در اصول قانون اساسی و مراجع تشخیص و نظارت بر آن می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها


ابن‌منظور، محمدبن مکرم (بی‌تا)، لسان العرب، بیروت: دار احیاء‌التراث العربی.
اداره‌ی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی(1364)، صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی ج. ا. ا، تهران: اداره‌ی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، چ اول، ج 1- 3.
اداره‌ی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی(1369)، صورت مشروح مذاکرات شورای بازنگری قانون اساسی ج. ا. ا، تهران: اداره‌ی کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، ج 2.
البزدوی، علی‌بن‌محمد (1307ق)، کشف‌الاسرار، بی‌جا: مکتب الصنایع.
جصاص، احمد‌بن‌علی (بی‌تا)، احکام‌القرآن، بیروت: دارالفکر.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1376)، ترمینولوژی حقوق، تهران: کتابخانه‌ی گنج دانش.
جهان‌بین، عباد‌الله (1392)، سلسله جلسات بازخوانی مشروح مذاکرات شورای بازنگری قانون اساسی سال 1368: بررسی اصل یکصدوبیست‌وهفتم، تهران: پژوهشکده‌ی شورای نگهبان.
دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، تهران: مؤسسه‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
زحیلی، وهبه (1388)، نظریه‌ی ضرورت در فقه اسلامی، ترجمه‌ی حسین صابری، قم: مؤسسه‌ی بوستان کتاب.
صانعی دره‌بیدی، منوچهر (1387)، «ضرورت و دوام از دیدگاه ابن‌سینا و ارسطو»، حکمت سینوی، ش 39، صص 49-62.
صدر‌المتالهین شیرازی، ملاصدرا (1380)، اسفار اربعه، ترجمه‌ی محمد خواجوی، تهران: انتشارات مولی.
محمصانی، صبحی (1358)، فلسفه‌ی قانونگذاری در اسلام، ترجمه‌ی اسماعیل گلستانی، تهران: امیرکبیر.
مرکز تحقیقات شورای نگهبان (1390)، مجموعه نظریات شورای نگهبان در مورد مصوبات مجلس شورای اسلامی(دوره‌های اول، سوم و چهارم)، تهران: معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات معاونت حقوقی ریاست جمهوری.
معین، محمد (1388)، فرهنگ فارسی، تهران: نشر اشجع- میکاییل.
موسی‌زاده، ابراهیم و همکاران (1390)، دادرسی اساسی در جمهوری اسلامی ایران: اصول قانون اساسی در پرتو نظرات شورای نگهبان 1389-1359، تهران: معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات ریاست جمهوری.
هاشمی، محمد (1391)، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران: میزان، چ بیست‌وسوم، ج 2.
نظرات استدلالی شورای نگهبان پیرامون بررسی لایحه‌ی تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری (1391)، قابل دسترس در نشانی اینترنتی:
http://www.shora-rc.ir/Portal/Home/